بزرگنمايي:

پیام ویژه - روزنامه سازندگی /متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
“واتس‌آپ” آزاد شد
با وجود مقاومت مخالفان اصولگرا، “مسعود پزشکیان” به وعده برداشتن فیلترینگ عمل کرد. اما آیا فقط رفع محدودیت از “واتس‌آپ” و “گوگل‌پلی” کافی است؟ دولت، گام دوم را چه زمانی برمی‌دارد؟
و سرانجام گوشه‌ای از سد فیلترینگ که چند سال باعث آزار مردم و تشدید شکاف میان جامعه و نظام حکمرانی شده بود، شکسته شد. دیروز با رای و نظر اکثریت اعضای شورای عالی فضای مجازی، واتس‌آپ و گوگل‌پلی رفع فیلتر شدند. این اقدام، گام اول طرح رفع محدودیت و فیلترینگ در دولت چهاردهم است که احتمالاً با رفع فیلتر دیگر شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها ادامه پیدا می‌‌کند. پیام‌رسان‌ها و شبکه‌هایی که جزءلاینفک زندگی امروز مردم شده‌اند اما عده‌ای معتقدند باید از دسترس مردم دور بمانند. بعدازظهر دیروز درحالی سومین جلسه شورای عالی فضای مجازی در دولت چهاردهم به ریاست مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور و با حضور سران قوای مقننه و قضائیه همچنین اعضای حقوقی و حقیقی شورای عالی فضای مجازی برگزار شد که میلیون‌ها نفر منتظر تصمیم‌گیری این شورا درباره فیلترینگ بودند. موضوع این جلسه بازنگری «سیاست‌های مسدودسازی» بود که اعضا ضمن تاکید بر اهمیت «حکمرانی قانونمند» در فضای مجازی «به رفع محدودیت‌های دسترسی به برخی سکوهای پرکاربرد خارجی شامل واتس‌آپ و گوگل‌پلی با اجماع رای مثبت دادند». این تصمیم درحالی گرفته شد که تا پیش از برگزاری نشست، شمار زیادی از چهره‌های اصولگرا ازجمله وزیر پیشین ارتباطات در مخالفت با رفع فیلتر فضای مجازی گفت: «افرادی که تصمیم می‌گیرند پاسخگوی عواقب تصمیم‌شان هم باشند». آقای عیسی زارع‌پور گفت: «آقایانی که مسئول هستند و در شورای ‌عالی فضای مجازی تصمیم‌گیری می‌کنند، باید تصمیم بگیرند چگونه می‌خواهند قوانین فضای مجازی را پیاده‌ کنند. آنها باید درباره اتفاقاتی که برای مردم می‌افتد، پاسخگو باشند. امیدوارم دوستان تصمیم درستی در مورد فیلترینگ بگیرند». همچنین پیش از برگزاری نشست شورای عالی فضای مجازی 136 نماینده مجلس در نامه‌ای به شورای عالی فضای مجازی با فعالیت مجدد نرم‌افزارهای خارجی مخالف کردند اما حاضر به افشای اسامی خود نشدند.
این نمایندگان در بخشی از نامه خود، فعالیت مجدد پلتفرم‌های خارجی را «هدیه به دشمنان» ایران نامیدند و در مذمت بازگشایی سکوهای خارجی نوشتند: «طرح چنین مساله‌ای، آن هم در این روزها و ماه‌های حساس منطقه و جهان، جای تعجب فراوان دارد و هدیه شگفتانه‌ای به دشمنان در جنگ نرم بر علیه ملت ایران است» از سوی دیگر، ساعتی پیش از برگزاری نشست، مسعود پزشکیان در صفحه شخصی‌اش پوستری به اشتراک گذاشت که در آن حدیثی از نهج‌البلاغه خودنمایی می‌کرد. آقای پزشکیان نوشت: «ذِمَّتِی بِمَا أَقُولُ رَهِینَهٌ» به این معنی که «گردنم در گرو وعده‌هایم » می‌گذارم. این توئیت رئیس‌جمهوری بسیاری را خوشحال کرد و در شبکه‌های اجتماعی اکثریت جامعه آزادی‌خواه به استقبال آن رفتند. محمدجواد ظریف نیز گفت: رئیس‌جمهور پزشکیان به رفع فیلترینگ اعتقاد دارد و فیلترینگ را در شأن مردم و کشور نمی‌داند، همچنین تمام کارشناسان معتقد هستند که این موضوع برای امنیت کشور مفید نیست.
اثر مصوبه رفع فیلتر واتس‌آپ
بدون‌شک باید پافشاری مسعود پزشکیان را گام مهمی برای تحقق وعده‌های ریاست‌جمهوری‌اش دانست. رفع فلیتر واتس‌آپ و گوگل‌پلی اگرچه اقدام مهمی برای تحقق وعده‌های آقای پزشکیان به‌شمار می‌روند اما کافی نیستند و دولت باید حتماً بر آزادی اینترنت پافشاری کند. احتمالاً گام بعدی دولت، رفع فیلتر تلگرام و اینستاگرام باشد که هر دو برای گردش چرخ‌های اقتصاد و تجارت حیاتی هستند. در صورتی که مساله اینترنت حل شود و سرعت آن بهبود پیدا کند همچنین فضای مجازی در دسترس باشد به طور قطع اقتصاد کشور تکان تازه‌ای می‌خورد.
اقتصاددانان معتقدند کشورها برای ایجاد رشد اقتصادی با محدودیت‌های بیشتری مواجه‌اند تا برای افول اقتصاد؛ همان‌طور که تخریب از ساختن خیلی آسان‌تر است. اقتصادها می‌توانند به‌دلیل تصمیمات بد سیاستمداران با کوچک شدن اقتصاد و افول جایگاه مواجه شوند و این افول می‌تواند برای مدت‌زمان طولانی ادامه پیدا کند و یک کشور ثروتمند به یک کشور فقیر که هر روز فقیرتر می‌شود، تبدیل شود. یکی از تله‌هایی که می‌تواند کشورها را در چنین فرآیندی زمین‌گیر کند، اخلال در عوامل تولید است. در سال‌های گذشته اینترنت و فضای مجازی نقش نهاده تولید را در اقتصاد ایران ایفا کرده‌اند و بر رشد اقتصاد نیز اثرگذار بوده‌اند اما به دلایل مختلف از سوی نهادهای غیر‌اقتصادی با محدودیت‌هایی مواجه شده‌اند. در سال‌های گذشته رشد اقتصاد در خیلی از کشورها مدیون کسب‌و‌کارهای اینترنتی بوده و بخش عمده‌ای از تشکیل سرمایه در جهان در این بخش صورت گرفته است. آمارها نشان می‌دهد به طور میانگین 5/5 درصد از تولید ناخالص داخلی کشورها مربوط به کسب‌وکارهای اینترنتی است. این سهم در اقتصاد کره‌جنوبی برابر 7/10 و در کشور ما معادل 4/4 درصد است. همان‌طور که اشاره شد، تجربیات جهانی حکایت از آن دارد که فضای مجازی توانسته ضمن ارتقای بهره‌وری و کارایی به خلق فرصت‌های جدید و ایجاد ارزش افزوده منجر شود و مقاله مورد اشاره نیز درباره اقتصاد ایران به نتایج مشابهی دست یافته است. اقتصاددانان فضای مجازی را به‌ عنوان نهاده تولید در نظر گرفته و نشان داده‌اند؛ توسعه و بهبود آن در استان‌ها به ارتقای بهره‌وری تولید منجر شده است. نتیجه دیگر اینکه فضای مجازی و قابلیت‌های مترتب بر آن به‌عنوان یک نهاده موجب افزایش کارایی تولید در سطوح استانی شده است. به‌گونه‌ای که با (فرض) حذف این نهاده، مشاهده می‌شود که کارایی تولید در استان‌ها (به طور متوسط) حداقل به میزان 8 درصد (نسبت به وضعیت موجود) کاهش می‌یابد. به این ترتیب اقتصاددانان نشان داده‌اند که افزایش ضریب نفوذ فضای مجازی در اقتصاد ایران می‌تواند در تحریک بهره‌وری و کارایی تولید ملی نقش بسزایی داشته باشد. اقتصاددانان می‌گویند اقداماتی چون افزایش ضریب نفوذ فضای مجازی، کاهش شکاف دیجیتال میان استان‌های کشور، کاهش هزینه دسترسی به فضای مجازی توسط افراد و بنگاه‌ها در دستور کار سیاست‌گذار قرار گیرد تا اقتصاد ایران بیشتر از قبل از مزایای کسب‌وکارهای اینترنتی بهره‌مند شود. از سوی دیگر با پایداری اینترنت کشور هیچ ‌وقت کسی سراغ استارلینگ نمی‌رود.
بده‌بستان دولت و جامعه
بدون هیچ شکی اقتصاد ایران نیاز به چند جراحی دردناک دارد که اگر این اتفاق رخ ندهد، احتمال مرگ بیمار قطعی است. دولت چهاردهم تلاش می‌کند با عمل به توصیه اقتصاددانان و جامعه‌شناسان، سه امتیاز به جامعه بدهد تا شاید بتواند فضا را برای اصلاحات اقتصادی هموار کند.
امتیاز اول این بود که اجرای قانون حجاب به تعویق افتاد و شاید برای همیشه از حیز انتفاع خارج شده باشد. امتیاز دوم، رفع گام‌به‌گام فیلترینگ است که در نشست دیروز شورای عالی فضای مجازی درباره واتس‌آپ و گوگل‌پلی تصمیم‌گیری شد. امتیاز سوم، گام‌های مهم برای آغاز مذاکرات است که در روزهای گذشته زیاد درباره آن سخن گفته شده؛ ازجمله کمال خرازی گفته: ایران آماده مذاکره است. همه اینها خواسته‌های آحاد جامعه است و دولت چهاردهم با قبول هزینه‌های سیاسی مرتبط با آن، سعی کرده که به آنها جامه عمل بپوشاند. اما در نهایت احتمالاً خود را آماده می‌کند که یک درخواست از مردم داشته باشد؛ اینکه آمادگی چند اصلاح اقتصادی را داشته باشند. این یک واقعیت است که ما از عصر صنعتی عبور کردیم و در عصر اطلاعات زندگی می‌کنیم. بنا به ویژگی‌های این عصر، هر «چیزی» که اطلاعاتی در خود دارد ارزشمند است و از آنجا که آن «چیز» این اطلاعات را بالاخره از یک «جایی» می‌آورد و بعد از آنکه روی آن پردازشی انجام داد، اطلاعات را به «جای» دیگری انتقال می‌دهد؛ ارتباط با این بسترها هم اهمیت پیدا می‌کند. جمعیت بزرگی از ایرانیان به شبکه‌های اجتماعی نیاز دارند و به دلیل آنکه استفاده از آن آسان بوده و تقریباً هر فرمت ارسال پیامی را از متن گرفته تا عکس و ویدئو و … پشتیبانی می‌کند، طبیعی است که ایرانی‌ها، ای‌میل و SMS و تلفن و سایر پیام‌رسان‌ها را کنار بگذارند و به میزان زیادی از شبکه‌های اجتماعی استفاده کنند.
آیا دوباره فیلترینگ بازمی‌گردد؟
سال‌های طولانی است که پیام‌رسان‌هایی نظیر واتس‌آپ و تلگرام و شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام فیلتر شده‌اند و به طور مشخص فضای مجازی نقش مهمی در زندگی و کسب‌وکار ما پیدا کرده‌اند. پیامد منفی فیلترینگ فضای مجازی، وارد آمدن ضربه به کسب‌وکارهای حقیقی، حقوقی و خصوصاً اکوسیستم استارت‌آپی است. کسب‌وکارها در فضایی فعالیت می‌کنند که هر لحظه ممکن است تصمیمی اتخاذ شود و این تصمیمات زیان آنها را در پی داشته باشد. در چنین فضایی سرمایه‌گذاری ترسناک و پرمخاطره است؛ چراکه نه امنیتی وجود دارد و نه الگویی که نشان دهد سرمایه‌گذاری به لحاظ زمانی، مالی و انسانی در کدام بخش‌ها توجیه‌پذیر است.
مشابه این تجربه را پیش‌تر در مورد فیلترینگ کسب‌وکارها در فضای وب هم داشتیم. این کسب‌وکارها هم کاملاً در فضای ناامنی کار می‌کردند. دلایل فیلترینگ برای آنها مشخص نبود و مدام دست و دل صاحبان این کسب‌وکارها از فیلتر شدن وب‌سایت‌هایشان می‌لرزید. ضمن اینکه فرآیند تجدیدنظر و بیرون آمدن از فیلترینگ هم سخت و غیرقابل پیش‌بینی بود. وقتی فضای ناامنی و بی‌اعتمادی ایجاد می‌شود، چگونه می‌توان انتظار داشت که صاحبان کسب‌وکار سرمایه خود را در حوزه فناوری اطلاعات صرف کنند، درحالی که نمی‌دانند فردایش چه می‌شود. سوال بعدی، آیا نخبگانی که در صنعت فناوری اطلاعات و حوزه‌های جدیدتر به فعالیت مشغول‌اند، قادر به ادامه فعالیت در داخل کشور خواهند بود؟ مهاجرت نیروهای نخبه فناوری اطلاعات به سایر کشورها، قابل توجه است و کسانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، هر روز با افرادی مواجه هستند که درحال انجام امور مهاجرت یا گرفتن ویزای تحصیلی و کاری از کشورهایی هستند که امنیت کاری بیشتری برای آنها فراهم می‌کند.
جدا از صدمه زدن به فضای کارآفرینی در حوزه فناوری اطلاعات در آینده، دومین آسیبی که فیلترینگ تلگرام ایجاد کرده است، بیکار کردن افرادی است که همین حالا در این فضا درآمدزایی دارند. سومین مساله‌ای که وجود دارد، این است که با فیلترینگ فضای مجازی، یک فضای منسجم و یک سیستم پیام‌رسانی یکپارچه شکسته می‌شود و کاربران این سیستم میان چند سیستم متفاوت پخش می‌شوند. یعنی قبل‌تر اگر کانالی برای تولید محتوا یا حتی مزون لباس در تلگرام شکل گرفته بود، مشتریان همان‌جایی بودند که این کانال تلگرامی فعالیت می‌کرد. از طرفی رقبای این فعالان اقتصادی نیز در همین بستر فعالیت می‌کردند و این کسب‌وکارها به راحتی می‌توانستند از محتوای آنها و نحوه قیمت‌گذاری آنها و‌ … هم اطلاعاتی کسب کنند. حالا این فضای منسجم در انواع پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی پخش می‌شود. البته حتی اگر تلگرام فیلترینگ موفقیت‌آمیزی نداشته و همچنان خیلی‌ها از آن استفاده کنند عملاً کندی، قطعی و ناامنی، آثار خود را بر جای می‌گذارد و کاربران را خسته و پراکنده می‌کند. تاکنون استدلال‌های بسیاری در مورد پیامدهای فیلترینگ تلگرام بیان شده و البته بعید است که این مطالب، اثری در تصمیم‌گیری‌ افرادی ذی‌نفع در فیلترینگ داشته باشد. ای‌ کاش پیش از اعمال چنین سیاست‌هایی، مطالعاتی عمقی‌تر، کارشناسی‌تر و سیستمی‌تر در مورد عواقب آن صورت بگیرد و همه مزایا و معایب تصمیم سنجیده شود و اگر این کار ناممکن است، حداقل الگوهای تصمیم‌گیری مشخصی ترسیم شود تا کاربران بدانند چه مسائلی منجر به فیلترینگ یا عدم فیلترینگ می‌شود.