بزرگنمايي:

پیام ویژه - تسنیم / تنش‌های اخیر بین هند و پاکستان، به‌ویژه پس از حمله مرگبار به گردشگران در کشمیر تحت کنترل هند در 22 آوریل 2025، بار دیگر این دو قدرت هسته‌ای را در آستانه رویارویی قرار داده است.
حمله مرگبار در نزدیکی شهر پهلگام که 26 غیرنظامی عمدتاً گردشگر هندی، را به کام مرگ کشاند، بهانه‌ای شد تا هند انگشت اتهام را به سوی پاکستان نشانه رود. مقامات هندی مدعی شدند که دو نفر از مهاجمان پاکستانی بوده‌اند، هرچند شواهد روشنی برای این ادعا ارائه نشده است. پاکستان هرگونه دخالت را قاطعانه رد کرد و مسئولیت را به گروه ناشناخته‌ای به نام «مقاومت کشمیر» نسبت داد.
در واکنش، هند اقدامات تلافی‌جویانه‌ای در پیش گرفت: کاهش سطح روابط دیپلماتیک، لغو روادید برای اتباع پاکستانی، بستن گذرگاه مرزی اصلی و در اقدامی بی‌سابقه، تعلیق پیمان آب‌های ایندوس که از سال 1960 جریان آب رودخانه‌های حیاتی را بین دو کشور تنظیم کرده است.
پاکستان نیز متقابلاً حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای هندی بست، تجارت مرزی را متوقف کرد و وابسته نظامی هند در اسلام‌آباد را اخراج کرد. تبادل آتش در امتداد خط کنترل در کشمیر برای چند روز متوالی ادامه یافت و نگرانی‌ها از احتمال تشدید درگیری به جنگی تمام‌عیار را افزایش داد.
تعلیق پیمان آب‌های ایندوس که حتی در زمان جنگ‌های گذشته نیز رعایت شده بود، به‌ویژه حساسیت‌برانگیز است. پاکستان هشدار داده که هرگونه انحراف یا توقف جریان آب توسط هند «اقدام جنگی» تلقی خواهد شد.
تاریخچه تنش‌ها
ریشه این تنش‌ها به سال 1947 بازمی‌گردد، زمانی که تقسیم شبه‌قاره هند به دو کشور هند با اکثریت هندو و پاکستان با اکثریت مسلمان، مناقشه‌ای پایدار بر سر ایالت جامو و کشمیر به جا گذاشت. این ایالت با اکثریت مسلمان اما تحت حاکمیت یک مهاراجه هندو به میدان اصلی رقابت دو کشور تبدیل شد.
در همان سال‌های ابتدایی، حمله قبایل مورد حمایت پاکستان به کشمیر هند را وادار کرد با الحاق رسمی این ایالت و اعزام نیرو پاسخ دهد. این درگیری با میانجی‌گری سازمان ملل و ایجاد خط آتش‌بس در سال 1949 پایان یافت اما مسئله کشمیر حل‌نشده باقی ماند. چند دهه بعد درگیری‌های مرزی در سال 1965 به جنگی تمام‌عیار منجر شد که با توافق تاشکند و بدون تغییر سرزمینی خاتمه یافت.
جنگ 1971 که به استقلال بنگلادش از پاکستان انجامید، ضربه بزرگی به اسلام‌آباد بود و توافق سیملا در سال 1972 خط کنترل را به‌عنوان مرز موقت کشمیر تثبیت کرد. در سال 1999، نفوذ نیروهای پاکستانی به منطقه کارگیل در کشمیر تحت کنترل هند، درگیری دیگری را رقم زد که با فشار دیپلماتیک آمریکا و عقب‌نشینی پاکستان پایان یافت.
حملات تروریستی نیز بارها روابط دو کشور را به مرز فروپاشی کشانده است. حمله به پارلمان هند در سال 2001 و حملات بمبئی در سال 2008، که به گروه‌های مستقر در پاکستان مانند لشکر طیبه و گروه موسوم به «جیش محمد» نسبت داده شد، موجی از خشم در هند ایجاد کرد. در هر دو مورد، میانجی‌گری بین‌المللی و خویشتنداری نسبی از تشدید تنش جلوگیری کرد.
در سال 2019، حمله انتحاری «جیش محمد» در پولوما که 40 سرباز هندی را کشت به حملات هوایی هند در خاک پاکستان و درگیری محدود هوایی منجر شد. آزادسازی یک خلبان هندی توسط پاکستان به کاهش تنش کمک کرد، اما بی‌اعتمادی عمیق بین دو طرف پابرجا ماند.
وضعیت هسته‌ای دو کشور با آزمایش‌های هسته‌ای هند در 1974 و پاکستان در 1988، لایه‌ای از پیچیدگی به این مناقشه افزوده است. هرچند هیچ‌یک تاکنون از سلاح هسته‌ای استفاده نکرده‌اند، تهدید ضمنی آن بر تصمیم‌گیری‌های نظامی و دیپلماتیک سایه افکنده است. مطالعه‌ای در سال 2019 هشدار داد که یک جنگ هسته‌ای بین هند و پاکستان می‌تواند ده‌ها میلیون کشته بر جای بگذارد و به قحطی جهانی منجر شود.
کشمیر همچنان قلب این مناقشه است. هند آن را بخشی جدایی‌ناپذیر از خاک خود می‌داند، در حالی که پاکستان خواستار اجرای قطعنامه‌های سازمان ملل برای برگزاری همه‌پرسی در این منطقه است.
تصمیم هند در سال 2019 برای لغو ماده 370 قانون اساسی، که خودمختاری نسبی به کشمیر می‌داد، خشم پاکستان و ساکنان محلی را برانگیخت و به تشدید تنش‌ها انجامید. اتهامات متقابل درباره حمایت از تروریسم نیز روابط را مسموم کرده است. هند، پاکستان را به حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی در کشمیر متهم می‌کند، در حالی که پاکستان هند را به پشتیبانی از جدایی‌طلبان بلوچ متهم می‌نماید.
پیمان آب‌های ایندوس که اکنون در معرض خطر قرار گرفته، یکی از معدود حوزه‌های همکاری پایدار بین دو کشور بوده است. این پیمان که با میانجی‌گری بانک جهانی امضا شد، آب رودخانه‌های حیاتی مانند ایندوس و چناب را بین دو کشور تقسیم می‌کند. تهدید هند به تعلیق این پیمان می‌تواند عواقب اقتصادی و انسانی شدیدی برای پاکستان داشته باشد، به‌ویژه در مناطق کشاورزی پنجاب و سند.
پویایی‌های داخلی نیز در این بحران نقش دارند. در هند، دولت ناسیونالیست نارندرا مودی تحت فشار افکار عمومی برای پاسخ قاطع به حملات است. در پاکستان، ارتش و دولت از موضوع کشمیر برای تقویت جایگاه خود در داخل و جلب توجه بین‌المللی استفاده می‌کنند، به‌ویژه در شرایطی که نفوذ جهانی این کشور به دلیل روابط نزدیک با چین و دوری از غرب کاهش یافته است. رقابت‌های ژئوپلیتیکی نیز اوضاع را پیچیده‌تر کرده است. روابط نزدیک پاکستان با چین، از طریق کریدور اقتصادی چین-پاکستان، و روابط رو به رشد هند با آمریکا و عربستان، مناقشه را به صحنه‌ای برای قدرت‌نمایی منطقه‌ای تبدیل کرده است.
مداخلات گذشته
در گذشته، ترکیبی از میانجی‌گری بین‌المللی، دیپلماسی دوجانبه و ملاحظات داخلی به کاهش تنش‌ها کمک کرده است. سازمان ملل، آمریکا و حتی اتحاد جماهیر شوروی در مقاطعی نقش میانجی ایفا کردند. توافق‌هایی مانند سیملا و لاهور، و همچنین اقداماتی مانند تبادل کمک‌های بشردوستانه پس از زلزله 2005 یا دیپلماسی کریکت، نمونه‌هایی از تلاش‌های اعتمادساز بودند. با این حال، این اقدامات اغلب موقت بوده و مسئله بنیادین کشمیر حل‌نشده باقی مانده است.
اکنون، با تشدید لفاظی‌ها و اقدامات تلافی‌جویانه، خطر درگیری نظامی افزایش یافته است. نقش قدرت‌های خارجی، به‌ویژه آمریکا و چین، در این بحران حساس خواهد بود، هرچند نفوذ آنها به دلیل منافع متضاد محدود است.
کارشناسان توصیه می‌کنند برای جلوگیری از فاجعه، هند و پاکستان باید از اقدامات تحریک‌آمیز، به‌ویژه در مورد پیمان آب‌های ایندوس، خودداری کنند. گفت‌وگوهای پایدار، چه مستقیم و چه با میانجی‌گری طرف‌های بی‌طرف، تنها راه کاهش تنش در کوتاه‌مدت است.
در بلندمدت، حل مناقشه نیازمند رسیدگی به مسئله کشمیر، تقویت اعتماد متقابل و همکاری اقتصادی است. پیشنهادهایی مانند تقسیم کشمیر بر اساس رودخانه چناب در گذشته مطرح شده، اما به دلیل بی‌اعتمادی دوجانبه به نتیجه نرسیده است. تا زمانی که این بی‌اعتمادی و رقابت‌های داخلی و منطقه‌ای ادامه دارد، صلح پایدار دور از دسترس خواهد بود.
سناریوهای پیش رو
با توجه به این زمینه‌ها چند مسیر برای آینده این بحران قابل تصور است:
یکی از این مسیرها کاهش تنش از طریق دیپلماسی و میانجی‌گری بین‌المللی است. در گذشته، فشارهای جهانی در بحران‌هایی مانند کارگیل در 1999 یا درگیری‌های 2019، دو طرف را به خویشتنداری واداشته است.
پیشنهاد اخیر ایران برای میانجی‌گری و تلاش‌های پاکستان برای جلب حمایت کشورهای خلیج فارس و چین نشان‌دهنده تمایل به استفاده از اهرم‌های دیپلماتیک است. اگر سازمان ملل بتواند مذاکراتی را تسهیل کنند، ممکن است اقدامات اعتمادسازی مانند توقف تبادل آتش در خط کنترل یا احیای پیمان آب‌های ایندوس رخ دهد.
با این حال، اظهارات دونالد ترامپ، که بحران را کم‌اهمیت جلوه داد و گفت دو کشور «1500 سال است که درگیرند»، نشان‌دهنده عدم تمایل واشنگتن به مداخله فعال است. این موضوع، همراه با بی‌اعتمادی عمیق دو طرف و فشارهای داخلی در هند، احتمال موفقیت سریع دیپلماسی را کاهش می‌دهد.
مسیر دیگر، تشدید محدود با درگیری‌های مرزی کنترل‌شده است. هند، به دلیل فشار افکار عمومی و نیاز به بازگرداندن بازدارندگی، ممکن است به اقدامات نظامی محدود مانند حملات هوایی یا عملیات زمینی علیه پایگاه‌های شبه‌نظامیان در خاک پاکستان، متوسل شود، مشابه حملات بالاکوت در سال 2019. اظهارات مودی مبنی بر «تعقیب تروریست‌ها تا انتهای زمین» و تحلیل‌هایی که از احتمال حملات موشکی دریایی هند به اهدافی در نزدیکی کراچی سخن می‌گویند، این گزینه را محتمل‌تر می‌کنند.
پاکستان نیز احتمالاً با تبادل آتش در خط کنترل یا مانورهای نظامی پاسخ خواهد داد، اما هر دو طرف از آستانه جنگ تمام‌عیار دوری می‌کنند. این سناریو به دلیل شدت حمله پهلگام و نیاز هر دو کشور به حفظ وجهه داخلی، بسیار محتمل به نظر می‌رسد. در این صورت، تلفات و خسارات اقتصادی محدودی رخ خواهد داد، و میانجی‌گری بین‌المللی می‌تواند به آتش‌بس منجر شود. 
با این حال، خطر محاسبات اشتباه، مانند هدف قرار گرفتن غیرعمدی اهداف حساس، می‌تواند وضعیت را به سمت سناریوی خطرناک‌تری سوق دهد.
خطرناک‌ترین مسیر، جنگ متعارف با احتمال تشدید به سطح هسته‌ای است. اگر هند عملیات گسترده‌تری، مانند تهاجم سریع بر اساس دکترین «شروع سرد» برای تصرف بخش‌هایی از خاک پاکستان، آغاز کند، پاکستان، که از نظر نظامی ضعیف‌تر است، ممکن است به سیگنال‌های هسته‌ای متوسل شود.
استقرار موشک‌های کوتاه‌برد حاطف-9/نصر که برای استفاده تاکتیکی طراحی شده‌اند می‌تواند به‌عنوان هشداری برای هند عمل کند. نقض پیمان آب‌های ایندوس، به‌ویژه توقف جریان آب نیز می‌تواند کاتالیزوری برای این سناریو باشد، زیرا پاکستان آن را تهدیدی موجودیتی می‌داند.
هرچند هر دو کشور از خطرات جنگ هسته‌ای آگاهند، تحلیل‌های اطلاعاتی دهه‌های 1980 و 1990 نشان می‌داد که محاسبات اشتباه یا پاسخ‌های غیرمنطقی می‌تواند به تبادل هسته‌ای منجر شود. مطالعه‌ای در سال 2019 هشدار داد که چنین جنگی می‌تواند 50 میلیون نفر را کشته و به قحطی جهانی منجر شود. این سناریو احتمال کمتری دارد، اما به دلیل پیامدهای فاجعه‌بار، نباید نادیده گرفته شود. مداخله فوری بین‌المللی برای مهار بحران در این حالت ضروری خواهد بود، اما خسارات انسانی و اقتصادی گسترده اجتناب‌ناپذیر است.
مسیر نهایی ، بن‌بست طولانی‌مدت با تنش‌های دیپلماتیک و اقتصادی است. در این حالت، هند و پاکستان از درگیری نظامی گسترده اجتناب می‌کنند اما اقدامات متقابل مانند تحریم‌های تجاری، بستن حریم هوایی، و ادامه تعلیق پیمان‌های دوجانبه، به سردی پایدار روابط منجر می‌شود. فقدان میانجی‌گری مؤثر، به‌ویژه با توجه به عدم تمایل آمریکا به مداخله، می‌تواند این بن‌بست را طولانی‌تر کند.
افزایش هزینه‌های سوخت برای خطوط هوایی هند به دلیل بسته شدن حریم هوایی پاکستان و کاهش تجارت مرزی باعث فشار اقتصادی بر هر دو کشور به‌ویژه پاکستان خواهد شد که با مشکلات اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند. این سناریو به کاهش همکاری منطقه‌ای، افزایش ناامنی در کشمیر، و تقویت رقابت‌های ژئوپلیتیکی منجر می‌شود، زیرا پاکستان به چین نزدیک‌تر شده و هند روابط خود با آمریکا و عربستان را گسترش می‌دهد.
عوامل کلیدی در شکل‌گیری سناریوها
چند عامل کلیدی بر شکل‌گیری این سناریوها تأثیر دارند:
در هند، خشم عمومی و حمایت احزاب ناسیونالیست از پاسخ سخت، مودی را تحت فشار قرار داده است. در پاکستان، ارتش و دولت برای حفظ جایگاه خود در برابر اتهامات هند، رویکردی تهاجمی اتخاذ کرده‌اند. 
نقش قدرت‌های خارجی نیز حیاتی است. چین، به دلیل روابط استراتژیک با پاکستان از طریق کریدور اقتصادی چین-پاکستان، ممکن است از اسلام‌آباد حمایت کند، در حالی که هند از روابط رو به رشد خود با غرب بهره می‌برد. 
وضعیت هسته‌ای دو کشور، با زرادخانه‌های قابل‌توجه، خطر هرگونه تشدید را افزایش می‌دهد، اما آگاهی از پیامدهای فاجعه‌بار می‌تواند به خویشتنداری کمک کند. کشمیر و پیمان آب‌های ایندوس به‌عنوان خطوط قرمز، هرگونه تحریک در این حوزه‌ها را به‌شدت حساس می‌کنند.
در مجموع کارشناسان می‌گویند محتمل‌ترین مسیر در کوتاه‌مدت تشدید محدود با درگیری‌های مرزی کنترل‌شده است، زیرا هند به دنبال پاسخ به حمله پهلگام و پاکستان به دنبال حفظ وجهه خود است. با این حال، خطر محاسبات اشتباه، به‌ویژه در مورد آب یا سیگنال‌های هسته‌ای، می‌تواند به سناریوهای خطرناک‌تری منجر شود.