پیام ویژه - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
حانیه قاسمیان| شاید اگر در سال‌های اخیر از نزدیک تحولات میدانی سوریه را پیگیری نکرده باشید، به‌ویژه با بازگشت سوریه به رهبری بشار اسد به اتحادیه عرب و تلاش‌های بین‌المللی برای بازگرداندن دولت او به جامعه جهانی، تصور می‌کردید اوضاع در دمشق به ثبات رسیده است و گروههای تروریستی تحت نظارت ترکیه طبق توافق آستانه در مارس 2020، تنها در استان ادلب متمرکز شده‌اند. این تصورات زمانی تغییر کرد که عملیات موسوم به «ردع العدوان» در 27 نوامبر 2024 توسط گروههای تروریستی-سلفی سوری آغاز شد. این گروه‌ها اعلام کردند هدف از این عملیات، وارد کردن آنچه که آن را «ضربه پیش‌دستانه» به نیروهای دولت سوریه می‌خوانند، بوده است. این عملیات، نخستین شکستن خطوط تماس میان دو طرف از زمان توافق «ترکی-روسی» محسوب می‌شود.
چیزی که بیشتر شگفت‌انگیز بود، سرعت پیشرفت و گسترش سیطره گروههای مخالف بر روستاها و شهرهایی بود که پیش‌تر تحت کنترل دولت قرار داشتند. طبق خبرهای منتشر شده، این کار بدون مقاومت جدی ارتش سوریه انجام پذیرفت. طی سه روز از آغاز عملیات، تروریست‌ها و متحدانشان به استان حلب رسیدند و بدون درگیری آن را تصرف کردند. سپس تمرکز عملیات به استان حماه معطوف شد، جایی که این گزارش به آن پرداخته است. از آغاز حمله سلفی‌ها به مناطق تحت کنترل دولت سوریه، پرسش مهمی مطرح شد؛ اتاق عملیات فتح‌المبین، اتحاد گروهک‌های سلفی-تکفیری، فراتر از یک اتحاد شبه‌نظامی عملیات می‌کرد و تجهیزات، سازمان نظامی و لجستیکی آنها بیشتر شبیه یک ارتش مجهز بود. اینکه این گروهک‌ها چگونه از گروهک نظامی به ارتش سلفی‌ها تبدیل شدند، پرسشی است که در این گزارش به آن پرداخته شده است. به‌طور خلاصه می‌توان گفت ائتلاف گروهک‌های تبهکار سلفی در سال‌های پس از توافق آستانه، با دستبرد به زرادخانه‌های ارتش سوریه تا دریافت کمک‌های مالی و لجستیکی از ترکیه و ناتو، حالا به یک ارتش مجهز تبدیل شده است.
سلاح‌های مخالفان
از سال 2013 به بعد، دیگر نمی‌توان گروههای تروریست یا سلفی- سوری را گروه‌هایی با سلاح‌های سبک توصیف کرد. بسیاری از این گروه‌ها از سوی ترکیه به سلاح‌هایی چون تیربارهای سنگین، موشک‌های ضدهوایی، خمپاره و انواع تفنگ‌های مختلف مجهز شده‌اند. آنها همچنین تانک‌ها و خودروهای جنگی پیاده‌نظام را که عمدتا از انبارهای دولتی به دست آورده‌اند، در اختیار دارند. روند به دست آوردن سلاح‌ها به این شکل است که هر بار گروههای تروریستی- سلفی منطقه‌ای را تصرف می‌کنند، احتمالا به تسلیحات بیشتری دست پیدا می‌کنند. اما این تنها راه تامین تسلیحات برای این گروه‌ها نیست. حمایت گسترده خارجی نیز نقشی غیرقابل‌انکار در تجهیز آنها دارد. در کنار این عوامل، به ادعای شبکه سوریا الیوم (شبکه موسوم به معارضان سلفی سوری) مهم‌ترین و پایدارترین منبع تامین تسلیحات، تولید محلی است که به‌عنوان ستون اصلی تامین تجهیزات جنگی با افزایش تعداد تروریست‌ها و پیش‌بینی طولانی شدن نبردها عمل می‌کند.
کارگاه‌های تولید سلاح متعلق به گروههای تروریستی بارها شناسایی شده‌اند که در آنها تجهیزاتی مانند اتصال زره‌های محافظ و تیربارها به خودروها، تولید مخروط‌های خمپاره، مخلوط کردن مواد منفجره به صورت دستی و ساخت نارنجک‌ها و بمب‌های دست‌ساز محلی تولید می‌شود.
در حملات اخیر، تروریست‌ها از انواع مختلف تسلیحات استفاده کردند که در ویدئوهایی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، به‌وضوح دیده می‌شود. ازجمله این سلاح‌ها، می‌توان به تفنگ‌های هجومی «ای‌کی-47» (AK-47) و «ام-16» (M16)، تیربارهایی مانند «پی‌کا» که ویژگی‌هایی از کلاشینکف، دوشکا و تیربار گرنیگف را در خود دارد و تفنگ‌های تک‌تیرانداز از دوران شوروی، اشاره کرد. علاوه‌بر سلاح‌های محلی، یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها در این زمینه، توسعه تیپ‌های شاهین برای استفاده از پهپادها بوده که تا به امروز نقش قابل‌توجهی در تغییر قواعد درگیری و تسریع در تصرف مناطق تحت کنترل دولت رسمی سوریه ایفا کرده‌اند.
جنگ پهپادها و گردان‌های شاهین
از آغاز عملیات موسوم به «ردع العدوان» به‌وضوح مشخص بود گروههای تروریستی از پهپادها به‌طور هدفمند استفاده کرده‌اند؛ ازجمله هدف قرار دادن بالگردهای متعلق به دولت سوریه در فرودگاه نیرب حلب، به شهادت رساندن فرمانده امنیت نظامی استان حماه و حمله به مقرهای حساس، تجهیزات نظامی و تجمعات نیروهای دولتی سوریه.
با نگاهی کلی‌تر، می‌توان پهپادهای مورد استفاده این گروه‌ها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد. نوع اول، پهپادهای تجاری آماده برای مأموریت‌های شناسایی هستند که با قیمت‌های نسبتا ارزان در بازار موجودند و بهره‌برداری از آنها آسان است. این ویژگی به گروههای تروریستی شبه‌نظامی کمک می‌کند تا اطلاعات شناسایی درباره مکان‌ها و تحرکات دشمن جمع‌آوری کنند. در برخی موارد، این پهپادهای تجاری برای حمل دستگاه‌های انفجاری کوچک تغییر داده شده‌اند تا روی اهداف انداخته شوند، که این قابلیت توانایی حمله محدود را فراهم می‌کند. در این زمینه، از ویدئوهای موجود به‌نظر می‌رسد گروههای مخالف توانسته‌اند توانایی ساخت پهپادهای خود را توسعه دهند. این پهپادها همچنان ابتدایی‌تر از نسخه‌های پیشرفته جهانی هستند اما متناسب با نیازهای عملیاتی مشخص طراحی شده‌اند. این موضوع چندان جدید یا تعجب‌آور نیست. در آگوست 2024، گروه موسوم به «ارتش آزاد سوریه» در یک مانور آموزشی پهپادهای انتحاری تولیدشده در داخل را به نمایش گذاشت. این پهپادها عمدتا برای خرابکاری و ایجاد انحراف استفاده شدند و اثربخشی آنها هنگام به‌کارگیری در تعداد زیاد در امتداد خطوط درگیری افزایش می‌یابد. این پهپادها همچنین در نبرد فعلی برای هدف قرار دادن بالگردهای ارتش سوریه مورد استفاده قرار گرفتند. کارشناسان نظامی این پهپادهای جدید توسعه یافته در دست سلفی‌ها را پیشرفته‌تر از آن می‌دانند که توسط خود آنها طراحی و ساخته شده باشد. به گواهی یوسف موسی، روزنامه‌نگار عرب، ردپای کمک‌های لجستیکی گسترده کشورهای ناتو به‌ویژه ترکیه در ساخت و توسعه این پهپادها دیده می‌شود.
در برابر تانک‌ها
یکی از برجسته‌ترین سلاح‌هایی که گروههای مخالف استفاده کرده‌اند و تاثیر زیادی بر روند نبردها داشته، موشک «بی‌جی‌ام-71 تاو» (BGM-71 TOW) است که به آنها امکان داده وسایل نقلیه زرهی و استحکامات را هدف قرار دهند. موشک «بی‌جی‌ام-71 تاو» یک موشک هدایت‌شونده ضدزره ساخت آمریکا است که عمدتا برای خنثی کردن تهدیدات زرهی، ازجمله تانک‌ها و وسایل نقلیه جنگی پیاده‌نظام، استفاده می‌شود. این سلاح جدید نیست و از دهه 1970 میلادی وارد خدمت شده است. این موشک به دلیل قابلیت اعتماد، سادگی و کارآمدی، سلاحی موثر برای نیروهای نظامی در سراسر جهان محسوب می‌شود.
این نوع موشک با استفاده از سیستم هدایت بصری توسط کاربر به‌سمت هدف هدایت می‌شود و با کمک سیم نازکی که موشک را به پرتابگر متصل می‌کند، هدایت در لحظه انجام می‌شود. پرتابگر این موشک می‌تواند روی وسایل نقلیه، بالگردها یا سه‌پایه‌های قابل حمل برای استفاده پیاده‌نظام نصب شود. این پرتابگر دارای قابلیت استفاده از انواع مختلف سرجنگی است، ازجمله سرجنگی‌های ضدزره انفجاری قوی (HEAT)، سرجنگی‌های نفوذگر به استحکامات و سرجنگی‌های دارای شارژ دوتایی برای نفوذ به زره‌های واکنشی. این موشک برد موثری حدود 3750 متر دارد. با سرعتی نزدیک به 300 متر در ثانیه، این موشک می‌تواند مزایای تاکتیکی قابل‌توجهی برای نیروهای غیرمنظم فراهم کند، زیرا قادر است تانک‌ها و وسایل نقلیه زرهی را که به‌مراتب گران‌تر از خود هستند، خنثی کند. این سلاح همچنین آسان برای استفاده، سریع و قابل حمل است و به‌راحتی می‌تواند با تغییر مکان پرتاب از هدفگیری توسط هواپیماها جلوگیری کند؛ ویژگی‌هایی که نیروهای غیرمنظم برای فرار از حملات هوایی به آن نیاز دارند.
این موضوع در چهارچوب یک زرادخانه بزرگ سلاح‌های هدایت‌شونده ضدزره قرار می‌گیرد که از آغاز جنگ به دست گروههای تروریستی رسیده است. ارتش سوریه ذخایر زیادی از این نوع سلاح‌ها را که طی چندین دهه در پایگاه‌های نظامی سراسر سوریه انباشته شده بود، در اختیار داشت. به‌دلیل اینکه ارتش سوریه عمدتا مبتنی‌بر سربازگیری اجباری بود و انسجام مالی یا سازمانی بالایی نداشت، نیروهای سلفی توانستند به‌سرعت به افرادی دست یابند که در استفاده از موشک‌های ضدزره آموزش دیده بودند. این تعداد متخصص با انشعابات نظامی افزایش یافته است.
اسلحه‌های ضدهواپیما
علاوه‌بر اسلحه‌های ضدتانک، گروههای تروریستی از سیستم‌های دفاع هوایی قابل حمل (MANPADS) استفاده کرده‌اند، که این سیستم‌ها موشک‌های سطح به هوا هستند که از شانه شلیک می‌شوند و برای هدف قرار دادن و خنثی کردن هواپیماهایی که در ارتفاع کم پرواز می‌کنند، مانند هلی‌کوپترها و پهپادها، طراحی شده‌اند. این تهدیدات برای نیروهای مخالف بسیار مهم است، زیرا آنها نیروی هوایی ندارند. این سیستم‌ها سبک، قابل حمل و موثر در طیف وسیعی از سناریوهای نبردند، به‌ویژه نسخه‌هایی که حرارت موتورهای هواپیما را از طریق رصد اشعه مادون قرمز دنبال می‌کنند، درحالی‌که نسخه‌های دیگر با لیزر هدفگیری می‌کنند. این سیستم‌ها در سراسر سوریه پخش شده‌اند که به دلیل ترکیبی از کنترل انبارهای دولتی و تامین منابع از طرف‌های خارجی بوده است. اولین شواهد تصویری از وجود آنها در اینترنت در آگوست 2012 ظاهر شد، زمانی که گروههای مخالف بر انبارهای نظامی دولتی تسلط پیدا کردند.
اکنون بسیاری از این سیستم‌ها توسط گروههای تروریستی برای هدف قرار دادن حملات هوایی ارتش سوریه استفاده می‌شوند. گروه‌ها به دلایل مشابهی که به اسلحه‌های ضدتانک مانند «پی‌جی‌ام-71 تاو» یا «آر بی‌جی 7» علاقه دارند، به این سیستم‌ها توجه دارند. این دلایل شامل سهولت حمل، استفاده و جابه‌جایی آنهاست که در عملیات‌های جابه‌جایی دائم به آنها کمک می‌کند، همچنین با استفاده از قطعات ارزان‌قیمت به هدف قرار دادن تجهیزات گران‌قیمت، تلفات بزرگی به ارتش وارد می‌کنند.
اسلحه‌های سنگین
گروههای سلفی معارض تنها به ذخایر موجود خود اکتفا نکرده‌اند، به‌طوری‌که ویدئوهای مربوط به حملات اخیر نشان می‌دهند این گروه‌ها توانسته‌اند سیستم‌های دفاع هوایی پیشرفته‌تری همچون «پانتسیر اس-1» (Pantsir-S1)، یک سیستم موشکی و توپخانه ضدهواپیما خودرویی روسی مدرن، و «زی یو-23-4 شیلکا» (ZU-23-4 Shilka)، یک خودروی جنگی زرهی ضدهواپیما و ضدپیاده‌نظام ساخته‌شده به‌وسیله شوروی را تصرف کنند. علاوه‌بر این‌ها، سیستم‌های قابل حمل دیگری چون «استریلا-10» و «استریلا-2» نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این سیستم‌ها توسط گروههای تروریستی پس از تسلط بر مناطقی مانند پایگاه هوایی کویرس در استان حلب به دست آمده‌اند، جایی که آنها همچنین کنترل تجهیزات رادیویی و احتمالا ایستگاه‌های راداری یا ارتباطی را به دست آوردند. تصرف سیستم‌های دفاع هوایی برای گروههای تروریستی بسیار مهم است و یکی از اهداف اصلی عملیات‌های آنهاست، زیرا همواره در معرض حملات هوایی از سوی دولت و نیروهای روسیه قرار دارند که منجر به تلفات سنگینی می‌شود.
علاوه‌بر سیستم‌های دفاع هوایی، تروریست‌ها به دنبال دسترسی به تسلیحات سنگین مانند تانک‌های «T-55» و «T-72» هستند. این تانک‌ها توسط شوروی طراحی شده‌اند و به‌طور گسترده‌ای در درگیری‌های جهانی ازجمله جنگ سوریه استفاده می‌شوند. معمولا تانک «T-55» در نقش‌های ثانویه استفاده می‌شود به دلیل زره و قدرت آتش قدیمی‌تر آن، اما تانک «T-72»همچنان در خط مقدم قرار دارد و معمولا با زره اضافی تجهیز می‌شود. علاوه‌بر این، برخی گروههای مخالف دارای وسایل نقلیه جنگی پیاده‌نظام از نوع «BMP-1» و «BMP-2» هستند. این‌ها وسایل نقلیه زرهی با حفاظت متوسط (برای محافظت در برابر گلوله‌ها) هستند که برای حمل سربازان در نبردها استفاده می‌شوند و دارای توپ‌های 30 یا 73 میلی‌متری برای مبارزه‌اند. این وسایل نقلیه به‌طور معمول با زره‌های اضافی برای محافظت از پیاده‌نظام تجهیز شده‌اند و در نبردها با تانک‌ها برای حمایت از پیشروی پیاده‌نظام استفاده می‌شوند.
همچنین گروههای تروریستی با کمک ترکیه خودروهای زرهی بومی ساخته‌اند، مانند «شام 2»، که از صفحات فولادی روی بدنه یک کامیون ساخته شده و با سلاح‌های اتوماتیک مجهز است و حفاظت اولیه‌ای در برابر آتش سلاح‌های سبک ارائه می‌دهد. همچنین کامیون‌های «پیکاپ» و سایر وسایل نقلیه مدنی به‌طور غیررسمی برای نصب سلاح‌های سنگین مانند مسلسل‌ها، توپ‌های خودکار ضدهواپیما و تفنگ‌های بدون ارتجاع اصلاح شده‌اند. این وسایل نقلیه قدرت حرکت و آتش را فراهم می‌کنند، هرچند که حفاظت زرهی محدودی دارند.
تاکتیک‌های مختلف
این تنوع در اسلحه‌ها به گروههای سلفی کمک کرده تا در شرایطی که دولت سوریه به علت تحریم‌های قیصر و دیگر دلایل ژئوپلیتیک ضعف واضحی دارد، تاکتیک‌های تهاجمی موثری بسازند. یکی از تاکتیک‌های تروریست‌ها این است که تاسیسات مهم دولتی را محاصره کرده و آنها را ایزوله کرده و بمباران کنند و درنهایت پس از فرسایش توان دفاعی آنها، به این تاسیسات حمله کنند. در این زمینه، تروریست‌ها از توپخانه‌های کوتاه‌برد و خمپاره‌ها به‌همراه سلاح‌های سبک و نارنجک‌ها بهره می‌برند. همچنین تسلط بر برخی مناطق باعث می‌شود مناطق و موقعیت‌های دیگر به‌طور داوطلبانه از سوی نیروهای دولت تخلیه شوند که این به گروههای مخالف امکان می‌دهد که بسیاری از موقعیت‌ها را بدون درگیری تصرف کنند.
یکی دیگر از تاکتیک‌های گروههای مخالف حمله مکرر به کمین‌ها، ایست‌های بازرسی و سایت‌های متعلق به دولت است؛ جایی که سلاح‌های سنگین می‌توانند این اقدامات را تسهیل کنند. تانک‌ها و خودروهای زرهی قادر به نفوذ در زمینند که به تسریع تصرف مناطق و کاهش تلفات در صفوف جنگجویان کمک می‌کند. از نظر دفاعی، سلاح‌های سنگین به گروههای مخالف کمک کرده‌اند تا حملات دولت را دفع کرده و هزینه‌های آنها در نفرات و تجهیزات را افزایش دهند.
چالش‌ها در حفظ و کنترل مناطق
یکی از مهم‌ترین پرسش‌های امروز این است که آیا گروههای مخالف می‌توانند مناطق وسیعی را که تصرف کرده‌اند حفظ کنند و تاکتیک‌های دفاعی و حفاظتی بسازند؟ همان‌طور که در علوم نظامی معروف است، دسترسی به یک منطقه چیزی است، ولی توانایی باقی‌ماندن و کنترل آن منطقه امر دیگری است. گسترش مناطق تحت کنترل گروههای سلفی فشار زیادی بر میزان تروریست‌ها و تجهیزات مورد نیاز برای کنترل این مناطق وارد می‌آورد، زیرا هرگونه شکاف در این مناطق می‌تواند برای ضدحمله‌های دولت رسمی سوریه مورد استفاده قرار گیرد. هرچند توانایی هوایی دولت‌های سوریه و روسیه کاهش یافته اما این معطوف به تسریع گسترش گروههای سلفی در سوریه نمی‌شود و به همین دلیل، نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی از نتیجه نبردهای جاری داشت.
در هر صورت، پیشروی‌های میدانی تا به امروز تغییرات اساسی در ماهیت درگیری‌ها در جغرافیای سوریه ایجاد کرده که بر منطقه- که در حال حاضر داغ است- قطعا تاثیر خواهد گذاشت. این تغییرات به‌ویژه با مشارکت بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی که منافع متناقض دارند، می‌تواند موجب بازتعریف مناطق نفوذ در مرزهایی متفاوت از آنچه در سال‌های گذشته شاهد آن بوده‌ایم، شود یا ممکن است شرایط به‌طور غیرمنتظره‌ای پیش رود.
![]()