پیام ویژه - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
اثرات جمعیتی بیش از یک دهه جنگ و عدم تناسب نیروی انسانی در جوامع وفادار به اسد، فرصت‌های رشد را از آن مناطق گرفته است. سوءمدیریت گسترده اقتصادی و اثرات طولانی تحریم‌های بین‌المللی، اقتصاد این مناطق را به شدت تحت‌تاثیر قرار داده و به انقباض کشانده است
فاطمه لطفی| پس از سقوط بشار اسد، رئیس‌جمهور سابق سوریه، هر کدام از مفسرین از جنبه‌های مختلفی به بررسی دلایل سقوط این رژیم پرداختند. تحلیلگران سیاسی، دلیل سقوط بشار اسد را در زمینه‌های سیاسی حضور او در کسوت رئیس‌جمهور سوریه جستند. تحلیلگران روابط بین‌المللی این سقوط را به عملکردهای متحدین و مخالفان اسد ربط دادند و تحلیلگران علوم اجتماعی، دلایل عدم مقاومت مردم را در برابر شورشیان به وضعیت اجتماعی حاکم بر جوامع تحت سلطه اسد مربوط دانستند.
در این گزارش می‌خواهیم نگاهی از آسمان به سوریه داشته باشیم. این نگاه از آسمان را تصاویر ماهواره‌ای برایمان فراهم می‌کنند. همه ما تصاویر ماهواره‌ای از روشنا‌یی‌های شب کشورهای مختلف را دیده‌ایم. این تصاویر علاوه بر زیبایی خاصی که دارند، حتی برای کسانی که هیچ سررشته‌ای از اقتصاد ندارند، می‌توانند منبع خوبی برای مقایسه‌های اقتصادی باشند.
چنین مقایسه‌هایی را می‌توان به راحتی در منطقه‌ای چون صحرای آفریقا دید که در این تصاویر کاملاً به صورت مناطق تاریک دیده می‌شوند. مثال دیگر می‌تواند مقایسه‌ای باشد که معمولاً همه با دیدن این تصاویر بین چراغ‌های روشن و فضای کاملاً نورانی در کره جنوبی و خاموشی یا نور بسیار کم در کره‌شمالی انجام می‌دهند. مردم عادی که هیچ نوع دانشی درباره اقتصاد، انرژی، ژئوپلیتیک و... ندارند و تنها کافی است تشخیص دهند کره شمالی و جنوبی در کجای دنیا واقع شده است، می‌توانند به‌راحتی فرق بین این دو کشور را از آسمان تشخیص دهند.
همین موضوع به‌راحتی برای کشوری چون سوریه هم قابل استفاده است. از زمان آغاز جنگ در سوریه تصاویر متعدد نشان از آن داشتند و دارند که بخش‌های وسیعی از سوریه در تاریکی به سر می‌بردند و می‌برند. اما بررسی تصاویر ماهواره‌ای از نورهای شبانه تنها جنبه زیبایی‌شناسانه ندارد. تحلیلگران از این تصاویر، در کنار دیگر استفاده‌ها، برای بررسی وضعیت اقتصادی مناطق مختلف دنیا بهره می‌گیرند.
روشنایی و نور، که در دوران حاضر زائیده وجود برق است نه صرفاً روشن کردن آتش در گوشه‌ای از دنیا، نشانه توسعه و پیشرفت است. بر اساس نتایج تحقیقی که در سال 2000 در ژورنال «انرژی پالیسی» چاپ شد، نشان داد یک همبستگی قوی بین مصرف برق و تولید ثروت وجود دارد.
با طولانی شدن درگیری‌های سوریه، ظرفیت آماری این کشور تضعیف شد و اطلاعات موثق و به موقع در مورد بسیاری از حوزه‌های فعالیت اقتصادی، به‌ویژه تجارت کاملاً غیرقابل دسترس شد. علاوه بر این، نهادهایی چون بانک جهانی، آژانس بین‌المللی انرژی، نهادهای زیر نظر سازمان ملل متحد همانند فائو یا آنکتاد (سازمان تجارت بین‌الملل) و دیگر سازمان‌هایی که آمارهای اقتصادی تولید می‌کنند هیچ ارتباط رسمی با دولت سوریه نداشتند و دسترسی به داده‌های اولیه و راستی‌آزمایی آمارهای احتمالی موجود هم غیرممکن یا چالش‌برانگیز شد.
بنابراین تیم ناظر اقتصادی سوریه (The Syria Economic Monitor team ) وابسته به بانک جهانی، از آزمایشگاه داده‌های بانک جهانی (WB Data Lab ) درخواست کرد تا امکان استفاده از داده‌های جایگزین را برای درک بهتر روندهای در حال تغییر در تجارت و فعالیت‌های اقتصادی سوریه، با تمرکز بر موارد زیر بررسی کند: فعالیت بندری، مسیرهای حمل و نقل مرزی سطحی، تغییرات در تولیدات کشاورزی مشاهده شده، نشانه‌های درگیری‌ها و در نهایت نورهای مشاهده شده در شب.
کاربرد نور شبانه
داده‌های نور شبانه ماهواره‌ای چشم‌انداز نسبتاً جدیدی را از هر گوشه کره زمین فراهم کرد تا بتوان برای شناسایی کیفیت و کمیت دسترسی به انرژی و شکاف‌های بین جوامع و نیز روند فعالیت‌های اقتصادی به تحلیل‌های کاربردی دست یافت. از مهمترین کاربردهای این داده‌ها تحلیلی است که بانک جهانی پس از شیوع همه‌گیری کرونا برای ارزیابی‌های اقتصادی مناطق تحت‌تاثیر این بیماری منتشر کرد. این نهاد مطالعه‌ای بر روی 50 شهر در 18 کشور در سراسر خاورمیانه و شمال آفریقا انجام داد تا تغییرات در نورهای شبانه را به عنوان شاخصی برای تغییرات فعالیت اقتصادی و نقش قرنطینه‌ها در این فعالیت‌ها را بررسی کند.
یا در موردی دیگر بانک جهانی در سال 2022 با استفاده از همین داده‌های نور شبانه در افغانستان به این نتیجه رسید که میزان نور شبانه این کشور با خروج نیروهای خارجی از آن تا 22/6 درصد نسبت به سال قبل از آن کاهش یافته است. بنابراین نورهای شبانه برای ثبت فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی مناسب‌تر هستند و نمای بسیار دقیقی از مکان‌های فعالیت اقتصادی ارائه می‌دهند.
از زمان آغاز جنگ در سوریه استفاده از داده‌های نور شبانه نشان داد در مناطقی که امکان دسترسی به آمار جامع و کامل وجود ندارد این داده‌ها می‌تواند جایگزینی مناسب به حساب بیایند. از سویی سایت The Strategist اندیشکده سیاست استراتژیک استرالیا، می‌نویسد که برای درک اینکه چرا حکومت بشار اسد به این صورت ناگهانی سقوط کرد، بهتر است به این مسئله توجه داشته باشید که چگونه نورهای شبانه در شهرهای تحت کنترل این حکومت در حال محو شدن بودند.
به نوشته این اندیشکده، در سال‌های قبل از فروپاشی به تدریج در شهرهای تحت تسلط حکومت بشار اسد، نورهای شبانه کم‌رنگ شد اما در شهرهای تحت کنترل مخالفان این نورها روشن‌تر بود. به نوشته این اندیشکده اپوزیسیون بهتر حکومت می‌کرد، بنابراین مردم ساکن در مناطق تحت تسلط مخالفان سوری گویا وضعیت بهتری داشتند و می‌توانستند چراغ‌های خانه‌های خود را روشن کنند.
سوال مهم این است که چرا و چگونه خطوط حکومت اسد به این سرعت فروریخت؟ چرا فرماندهی و کنترل آن چنین ضعیف عمل کرد؟ چرا سرزمین‌های زیادی را که در طول بیش از یک دهه و به قیمت جان ده‌ها هزار سرباز تصرف شده بود، در عرض چند روز بدون جنگ به نیروهای مخالف واگذار کرد؟
چرا سقوط کرد؟
تجزیه و تحلیل دقیق تصاویر ماهواره‌ای در بازه زمانی یک دهه گذشته شاید بتواند یکی از پاسخ‌های مربوط به این سوال باشد که چرا اسد سقوط کرد؟ مناطق تحت کنترل حکومت اسد، علی‌رغم بار سنگین جوامع وفاداری برای برقراری مجدد کنترل دولتی بر بیشتر مناطق سوریه، در شش سال گذشته از نظر اقتصادی دچار رکود شدهاند.
اثرات جمعیتی بیش از یک دهه جنگ و عدم تناسب نیروی انسانی در جوامع وفادار به اسد، فرصت‌های رشد را از آن مناطق گرفته است. سوءمدیریت گسترده اقتصادی و اثرات طولانی تحریم‌های بین‌المللی، اقتصاد این مناطق را به شدت تحت‌تاثیر قرار داده و به انقباض کشانده است.
اندیشکده سیاست استراتژیک استرالیا معتقد است که این مناطق وفادار به حکومت اسد، در تمام این 14 سال تنها شاهد عقبگردهای اقتصادی بودند. حتی در دوره‌ای که ثبات نسبی در این مناطق برقرار بود و جنگ با مخالفان در خطوط نبرد اندکی آن تندی و حرارت اولیه‌اش را از دست داده بود، اما این جوامع به این نتیجه رسیده بودند که قربانی شدن دیگر ارزشی ندارد. قرارداد اجتماعی ضمنی که در آن وفاداری وفاداران با حمایت و توسعه ترجیحی از سوی حکومت پاداش داده می‌شد، از بین رفت و بعد تحت فشار یک حمله مسلحانه از هم فروپاشید.
در این میان روشنایی شبانه شهری که به‌طور گسترده‌ای به عنوان نشانه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی شناخته می‌شود، از سال 2018، در شهرهای عمده تحت کنترل حکومت اسد در سراسر سوریه تقریباً به نصف کاهش یافت، درحالی‌که شهرهای کلیدی در قلمرو تحت کنترل مخالفان نسبت به این مناطق تحت کنترل اسد، نور شبانه خود را 10 برابر افزایش داده بودند. این نشان می‌دهد که علی‌رغم بمباران بی‌پایان و فشار اقتصادی، از حدود سال 2018 مناطق تحت کنترل مخالفان توانستند سال‌های تخریب حاد را معکوس کنند و در نتیجه مردم این مناطق بازسازی و احیای معنادار را به چشم خود ببینند.
در همین حال، جوامع تحت کنترل اسد مسیر دیگری را دنبال کردند. بازسازی مناطق شهری یا روستایی، یا مناطق اقتصادی و آموزشی، اساساً وجود نداشت، حتی محله‌هایی که تحت فشارهای اقتصادی شاهد شورش‌های مقطعی بودند به جای بازسازی تخریب شدند و نیز جوامع وفادار هم شاهد کاهش شدید معیشت و فرصت‌های اقتصادی بودند.
پس از شکست داعش، مناطق تحت کنترل نیروهای سوریه دموکراتیک (SDF ) با سرعتی مشابه مناطق مخالف رشد کرد، اما پس از اینکه تحت حملات هوایی ترکیه زیرساخت‌های آنها به‌طور سیستماتیک هدف قرار گرفت، دچار رکود شدند.
این تضاد در برآوردهای جمعیتی نیز واضح است. با وجود بمباران سیستماتیک دولت سوریه، بر اساس تحلیل مرکز مطالعات الجسور، درصد سوری‌هایی که در سوریه در مناطق تحت حکومت مخالفان زندگی می‌کنند، بین سال‌های 2020 تا 2023 افزایش یافته است. به همین ترتیب، اثرات سوءمدیریت اقتصادی و تحریم‌ها در خاک سوریه تحت کنترل دولت در کمبود کالاهای اساسی در چهار سال گذشته، کاهش گسترده یارانه‌های دولتی و کاهش چشمگیر ارزش پوند سوریه آشکار است. به عنوان مثال، از سال 2020 کمبود شدید سوخت در سراسر قلمرو تحت کنترل دولت وجود داشته است و در ماه‌های اخیر بدتر شده است.
از ابتدای سپتامبر گذشته، مناطق تحت کنترل حکومت اسد از کمبود سوخت رنج می‌بردند؛ به‌طوری که خدماتی مانند حمل و نقل تحت تاثیر قرار گرفت و قیمت مواد غذایی افزایش یافته بود. قیمت سوخت در بازار سیاه نجومی شد. قیمت هر لیتر گازوئیل تقریباً به 28 هزار لیره سوریه و قیمت بنزین به حدود 25 هزار لیر رسید.
این مناطق شاهد فساد در توزیع سهمیه سوخت بودند بنابراین برای تامین نیازهای خود به بازار سیاه متوسل می‌شدند. قیمت‌های اقلام اولیه زندگی در طول بحران‌های مکرر سوخت دو برابر می‌شد و از سویی دسترسی به کالاهای ضروری به‌طور سیستماتیک و مکرر کاهش می‌یافت.
یکی از نتایج کمبود سوخت در مناطق تحت کنترل اسد، توقف تولید کارخانجات و مشاغلی است که به شدت به سوخت وابسته هستند. از طرفی نبود سوخت، کاهش عرضه برق و بحران حمل‌ونقل را به وجود می‌آورد. بحران حمل و نقل در بسیاری از شهرهای بزرگ مانند دمشق، حلب و حمص تشدید شد و رفت و آمد بین استان‌ها را غیرممکن ساخت.
به دلیل کمبود سوخت یارانه‌ای و کمبود شدید گازوئیل که از طریق کارت هوشمند دریافت می‌شود، بسیاری از شرکت‌های اتوبوسرانی در استان حمص فعالیت خود را متوقف کردند و از سویی با تشدید جنگ در لبنان، و افزایش سوری‌ها و لبنانی‌های ازجنگ‌گریخته در سوریه، تقاضا برای کالاهای نایابی چون سوخت و برق هم افزایش یافت.
سازمان ملل در سال 2024 برآورد کرد که 16/7 میلیون نفر از 23/5 میلیون سوری (بیش از 71 درصد) به نوعی کمک نیاز دارند. حدود دو میلیون نفر در شمال غربی در کمپ‌ها و سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند، سکونتگاه‌هایی که بسیاری از آنها فاقد برق، سرویس بهداشتی یا سرپناه در برابر اقلیم‌های نامناسب هستند.
زیرساخت‌های غیرنظامی در طول سال‌ها تخریب و بمباران شده است. حملات هوایی روسیه و سوریه بیمارستان‌هایی در ادلب و حلب را هدف قرار دادند. بسیاری از غیرنظامیان به حمل و نقل یا توزیع آب از سوی آژانس‌های امدادی متکی هستند، و در شمال شرق تحت کنترل کردها حملات هوایی ترکیه به طور منظم به معنای قطع آب و برق است. بیش از 90 درصد مردم سوریه زیر خط فقر زندگی می‌کنند و پیشتر سازمان ملل خواستار 4/07 میلیارد دلار برای تامین بودجه خود در داخل سوریه شده بود اما تا به امروز تنها 31/6 درصد از این پول تامین شده است.
براساس گزازش ماه مارس نهاد «کمیته نجات بین‌المللی»؛ بیش از 85 درصد از مردم سوریه در شمال این کشور که توسط کمیته نجات بین‌المللی مورد بررسی قرار گرفتند، بدهکار هستند. بیش از 90 درصد نمی‌توانند این بدهی را بازپرداخت کنند و 60 درصد این مردم غذا را به صورت قسطی می‌خرند. تقریباً 60درصد مردم این مناطق غذا یا پول را برای تهیه غذا بزرگترین نیاز برآورده نشده خانواده خود می‌دانند.
این کمیته در گزارش خود آورده که امروز، نزدیک به سه‌چهارم جمعیت سوریه، که به بیش از 16/5 میلیون نفر می‌رسد، به نوعی از کمک‌های بشردوستانه نیازمند هستند. این بالاترین تعداد افراد نیازمند از زمان شروع بحران در سال 2011 است. این رقم نشان‌دهنده افزایش 9 درصدی نسبت به سال 2023 و افزایش تکان‌دهنده 25 درصدی از سال 2021 است. در نتیجه درگیری، بسیاری از زیرساخت‌های کشور تخریب شده است. خدمات عمومی اغلب وجود ندارد و اقتصاد به مرحله سقوط آزاد رسیده و بیش از 90 درصد مردم سوریه در فقر زندگی می‌کنند.
مجموع سیزده سال درگیری داخلی و زمین‌لرزه‌های قوی سال گذشته، سوریه را به شدت فقیر کرده است؛ به‌طوری که تولید ناخالص داخلی آن بین سال‌های 2011 تا 2021 به میزان 87 درصد کاهش یافته است.
طبق گزارش سازمان ملل، 13 میلیون نفر، یعنی بیش از نیمی از جمعیت سوریه، با ناامنی غذایی مواجه هستند. حدود 96 درصد از جمعیت آن با روزی کمتر از 7 دلار زندگی می‌کنند. این جنگ 13 ساله زیرساخت‌های حیاتی کشور، از مراقبت‌های بهداشتی گرفته تا شبکه‌های فاضلاب و برق را ویران کرده است. بر اساس گزارش آژانس سازمان ملل برای سکونتگاه‌های انسانی UN-Habitat، بیش از 40 درصد از بیمارستان‌های این کشور در سال 2023 به‌طور کامل غیرفعال بودند. بر اساس گزارش همین سازمان حداقل 328000 خانه ویران شده است، و 13/6 میلیون نفر از ساکنان به آب تمیز و بهداشتی و خدمات بهداشتی دسترسی ندارند.
ارتباط وضعیت اقتصادی و نور شبانه سوریه
اما اگر زیرساخت‌های اقتصادی یک کشور چنان از هم پاشیده است، چگونه می‌توان چنین ارقامی را استخراج و به‌عنوان آمار منتشر کرد. یک راه‌حل برای درک وضعیت اقتصادی در جوامع بسته‌ای چون کره شمالی یا جوامع دچار جنگ داخلی، همانند سوریه، استفاده از داده‌هایی است که ماهواره‌ها می‌توانند جمع‌آوری کنند. ماهواره‌ها قادرند تصاویری از فعالیت بنادر، جاده‌ها، راه‌آهن‌ها، میادین استخراج نفت و گاز و یا معادن زغال سنگ را با جزئیات خوب فراهم سازند. یکی از این تصاویر، تصاویر مربوط به نورهای شبانه است. هر چه میزان نورهای شبانه حاصل از فعالیت‌های انسانی بیشتر باشد، احتمالاً نشانه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی هم است.
تصاویر ماهواره‌ای از نورهای شبانه به درک تحلیلگران از فعالیت‌های اقتصادی کمک می‌کند. اثرات بلایای طبیعی، قرنطینه‌ها در طول همه‌گیری کووید 19، اقدامات سیاسی داخل کشورها و شوک‌های تجاری مانند تشدید تعرفه بین چین و ایالات متحده همگی با استفاده از داده‌های نور شبانه قابل بررسی هستند. حتی اخیراً در بانک جهانی متخصصان اعلام کردند قادرند رابطه‌ای بین میزان و شدت نور شبانه با تولید ناخالص داخلی کشورها برقرار کنند.
بر همین اساس بانک جهانی می‌گوید در بازارهای نوظهور و اقتصادهای در حال توسعه، تغییر یک درصدی در تولید ناخالص داخلی سه‌ماهه 1/55 درصد شدت نور شبانه را تغییر می‌دهد. به همین منوال کاهش 10 درصدی شدت نور در شب حاکی از تأثیر اقتصادی 6/5 درصدی تولید ناخالص داخلی است. به‌عنوان مثال استخراج و تولید نفت و گاز ارتباط مستقیمی با تولید نور شبانه حاصل از آن دارد و این عملیات‌ها حجم قابل توجهی نور تولید می‌کنند.
اخیراً موسسه پارتنرشیپ نتایج بررسی همه‌جانبه نور شبانه را از سال 2019 تا 2023 در سوریه منتشر کرده است. براساس تصاویر منتشرشده این موسسه کاهش قابل توجهی در نورهای شبانه در مناطق غربی سوریه و افزایش نورهای شبانه در مکان‌های پرجمعیت در سراسر شرق سوریه قابل مشاهده است.
تصاویر این موسسه روند نورهای شبانه را در 14 استان سوریه نشان می‌دهد. این روندها با در نظر گرفتن (1) همه چراغ‌های شبانه، (2) نورهایی که فقط در مکان‌هایی با شعله‌ور شدن گاز (محل استخراج نفت) روشن هستند و (3) چراغ‌های شب با مکان‌های شعله‌های گاز حذف شده منتشر شدهاند.
تصاویر ماهواره‌ای بین سال‌های 2012 تا 2014 نشان‌دهنده کاهش قابل توجه نورهای شبانه در همه استان‌هاست که مسلماً دلیل آن ناشی از جنگ داخلی سوریه است.
از حدود سال 2018 نورهای شبانه در مکان‌هایی که مشعل گاز وجود دارد روشن‌تر شدهاند، به این معنی که استخراج نفت و گاز در این مناطق افزایش یافته است. اما در بیشتر موارد افزایش میزان نور شبانه تنها منحصر به همین مناطق استخراج نفت و گاز در سوریه است. بنابراین وقتی نورهای مربوط به شعله‌های گاز (در اصطلاح فلرینگ) حذف شود، روند نور شبانه تقریباً از سال 2014 تاکنون ثابت مانده و افزایشی مشاهده نمی‌شود.
به این ترتیب نورهای شبانه را می‌توان به رویدادهای خشونت‌آمیز مرتبط کرد تا به درستی درک کرد که تغییرات خشونت چگونه با نورهای شبانه مرتبط است. علاوه بر این، نورهای شبانه در مکان‌های فلرینگ گاز را می‌توان به روند استخراج نفت مرتبط کرد تا درک بهتری از روندهای تولید نفت به دست آید.
آنچه که از تصاویر پارتنرشیپ دیده می‌شود بزرگترین شهرهای سوریه از جمله دمشق در جنوب غربی و حلب در شمال غربی، پرنورترین شهرهای سوریه هستند. تحلیل‌های نور شبانه سال 2023 نشان می‌دهند که (1) در روزهای پس از زلزله نور شب کاهش می‌یابد، (2) در 2 هفته پس از زلزله، نورهای شب به‌ویژه در منطقه‌ای که بیشتر تحت تأثیر زلزله بوده، احتمالاً به‌دلیل تلاش‌های امدادگران افزایش می‌یابد، و (3) بسیاری از مکان‌هایی که بیشترین آسیب را از زلزله دیدند، در مارس 2023 در مقایسه با ژانویه، نور شبانه کمتری داشتند.
تحلیلگران داده‌های نور شبانه را با تصاویر ماهواره‌ای که داده‌های مربوط به حجم ترافیک در جاده‌ها را نشان می‌داد، به‌اضافه تحلیل داده‌های مربوط به پوشش گیاهی و جنگلی و دیگر داده‌های استخراج‌شده از تصاویر ماهواره‌ای را در کنار هم قرار داده و به این نتیجه رسیدند که رابطه بین نور شبانه و فعالیت‌های اقتصادی نشان می‌دهد از سال 2010، یعنی تقریباً آغاز جنگ داخلی در سوریه، تا سال 2023، که آخرین تصاویر ماهواره‌ای از نور شبانه تحلیل شده، شاهد انقباض اقتصادی 84 درصدی در فعالیت‌های اقتصادی سوریه هستیم.
علاوه بر این تجزیه و تحلیل داده‌های فلرینگ گاز شبانه نشان می‌دهد که تولید نفت و گاز به طور قابل توجهی بالاتر از تخمین‌های رسمی است، که احتمالاً نشان‌دهنده رشد فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی و غیرقانونی در بخش انرژی از زمان شروع جنگ است و در آمار رسمی ثبت نشده است. با این حال بر اساس همین داده‌ها میزان تولید نفت سوری ه در سال 2023 نسبت به سال قبل تا 3/5 درصد کاهش داشته است. همین داده‌ها نشان می‌دهد فعالیت اقتصادی در سوریه در سال 2023 نسبت به سال قبل از آن 1/2 درصد کاهش داشته است.
![]()