چاپ

پیام ویژه - دنیای اقتصاد / «بازدارندگی از طریق دیپلماسی» عنوان یادداشت روز در روزنامه دنیای اقتصاد به قلم محمدعلی رفیعی است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
در هفته‌های اخیر، گفت‌وگوهای غیرمستقیمی میان نمایندگان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا در مسقط با هدف دستیابی به توافق هسته‌ای انجام شده است. اظهارات مثبت دو طرف پس از انجام گفت‌وگوها، موجب شده است برای نخستین‌بار، پس از ماه‌ها بحران در منطقه، سایه جنگ از منطقه دور شود. روشن است که مذاکرات میان ایران و آمریکا، در ابتدای راه است و فراز و فرودهایی در پیش رو انتظار می‌رود. فارغ از جزئیات و نتیجه روندی که در مسقط آغاز شده، در این یادداشت به ابعاد راهبردی تصمیم جمهوری اسلامی ایران به آغاز مذاکرات با ایالات متحده آمریکا پرداخته می‌شود.
درحالی‌که به اعتقاد بسیاری، تامین امنیت ملی و مدیریت بحران از طریق بازدارندگی صرفا از طریق قدرت نظامی حاصل می‌شود، اما تصویر بزرگ‌تر از بازدارندگی نشان می‌دهد که این نظریه لزوما درست نیست و بازدارندگی ابزارهای دیگری از جمله دیپلماسی هم دارد. بازدارندگی از طریق دیپلماسی یعنی استفاده از ارتباطات راهبردی و مذاکره برای بازداشتن یک دشمن از انجام اقدام خاصی، بدون تکیه صرف بر تهدید یا استفاده از زور نظامی. در این رویکرد، هدف آن است که طرف مقابل قانع شود هزینه‌ها و ریسک‌های احتمالی اقدام مورد نظرش، از منافع آن بیشتر است. این روش بر قدرت گفت‌وگو و اقناع در دستیابی به نتایج مطلوب تاکید دارد.
در نظریه بازی‌ها، الگوی بازی تکرارشونده (Iterated Game) در تحلیل تصمیم‌گیری، به شرایطی گفته می‌شود که بازیگران بیش از یک‌بار با یکدیگر تعامل دارند و این تکرار رفتار آنها بر اعتبار بازیگر تاثیر تعیین‌کننده‌ای دارد. مهم‌ترین نتیجه این الگو، امکان شکل‌گیری «شهرت» (Reputation) است. بازدارندگی از طریق دیپلماسی در این شرایط به‌وجود می‌آید که اگر بازیگران در گذشته تهدیدات دروغین نداشته باشند و رفتارشان صادقانه باشد (یعنی فقط در زمانی تهدید کرده که واقعا آماده اقدام بوده و در مواقع دیگر، بی‌سروصدا عقب‌نشینی کرده یا انصرافش از تهدید را صراحتا اعلام کرده)، در آینده می‌توانند حتی با «گفتار بی‌هزینه» (Cheap Talk) بازدارندگی ایجاد کنند. به عبارت دیگر، بدون تمرکز بر قدرت نظامی یا هزینه سیگنال‌ها، با «شهرت برای صداقت» (Reputation for Honesty) می‌توان بازدارندگی ایجاد کرد. گفتار بی‌هزینه را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: تهدیدی که به همراه هزینه واقعی از جمله تحرک نظامی و آماده‌سازی نظامی نباشد؛ هزینه سیگنال‌ها (Cost of Signals) به بهایی گفته می‌شود که یک بازیگر برای ارسال یک پیام یا تهدید می‌پردازد تا آن پیام برای طرف مقابل، قابل باورتر و معتبرتر باشد.
بازار
مؤلفه‌های اصلی بازدارندگی از طریق دیپلماسی عبارتند از: تمرکز بر اقناع (طرف مقابل را قانع کند که اقدام مورد نظرش به سود او نیست)، بهره‌گیری از عنصر روان‌شناختی (با شناخت جهان‌بینی دشمن، پیام‌های دیپلماتیک را به‌گونه‌ای تنظیم کند که تاثیرگذار باشند) و ارسال پیام‌های پرهزینه (نشان دادن عزم و اراده یک دولت، چه با سخن، چه با اقدام).
علاوه بر نحوه بازیگری در روابط خارجی، موضوع مدیریت داخلی نیز مطرح است. براساس نظریه «هزینه مخاطب» (Audience Cost) اگر رهبران سیاسی تهدید علنی یا وعده حل و فصل مسالمت‌آمیز را ارسال کنند، اما بعدا به آن عمل نکنند، در برابر افکار عمومی کشور خودشان (شامل نخبگان، احزاب سیاسی، رسانه‌ها، گروه‌های ذی‌نفوذ و نهادهای اقتصادی) اعتبار خود را از دست می‌دهند. در واقع، هزینه مخاطب یک سازوکار اعتبارسازی است که در بازدارندگی از طریق دیپلماسی اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کند. اگر شکاف داخلی وجود داشته باشد، شاید بتوان گفت کشور در «تله هزینه مخاطب» قرار می‌گیرد و هر اقدامی، موجب نارضایتی بخشی از مخاطبان داخلی می‌شود. مهم‌ترین راهبرد در این شرایط، توانایی در کنترل روایت و ارسال پیام هوشمندانه است که هر دو طرف را قانع کند. اعلام اولیه مخالفت جمهوری اسلامی ایران با مذاکره و سپس پیشنهاد مذاکره غیرمستقیم را با توجه به تغییر شرایط خارجی، می‌توان یک راهبرد در راستای هزینه مخاطب تعریف کرد تا ضمن جلوگیری از تقابل با انتظارات افکار عمومی مبنی بر حل و فصل مسالمت‌آمیز پرونده هسته‌ای و گشایش اقتصادی، از شکاف داخلی هم پرهیز کرد.
در فضای امنیتی خاورمیانه، حفظ اعتبار تهدید، عنصری کلیدی در بازدارندگی محسوب می‌شود. اعتبار یک تهدید نه با قدرت نظامی صرف، بلکه از طریق سابقه عملکرد صادقانه و قابل پیش‌بینی دولت در اجرای تهدیداتش ایجاد می‌شود. اجرای سریع عملیات «وعده صادق1» و انجام با تاخیر «وعده صادق2» که با یک توضیح منطقی و صریح ارائه شد (قول پایان جنگ در غزه از سوی غربی‌ها)، اعتبار بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران را در حافظه استراتژیک منطقه ارتقا داد. در ادامه، عدم اجرای عملیات «وعده صادق3» با هدف جلوگیری از جنگ گسترده در سطح منطقه که با تور دیپلماتیک منطقه‌ای وزیر امور خارجه کشورمان همراه شد، اعتبار بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران را حفظ کرد. به‌رغم عدم اجرای عملیات مذکور، برگزاری چند اقدام از جمله رزمایش پدافندی علیه بمباران تاسیسات هسته‌ای در دی1403، رزمایش مشترک دریایی مشترک جمهوری اسلامی ایران، چین و روسیه در دریای عمان در اسفند1403 و همچنین، رونمایی از ابرشهر موشکی سپاه در فروردین1404 نشان داد که ایران با منطق «هزینه سیگنال‌ها»، آمادگی و اعتبار خود را تثبیت کرد و آن را به سرمایه‌ای برای ابتکارات دیپلماتیک و به‌ویژه گفت‌وگوهای غیرمستقیم میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا تبدیل کرد. جمهوری اسلامی ایران نشان داد که با منطق بازدارندگی و با هدف صلح و ثبات، هم در اجرای عملیات نظامی تردیدی به خود راه نمی‌دهد و هم پس از مناسب‌سازی شرایط گفت‌وگو، در مسیر دیپلماتیک به‌صورت مستحکم و قاطع گام برمی‌دارد.
در مقابل، رژیم صهیونیستی که پیش از آغاز روند مسقط، با همراهی آمریکا رزمایش هوایی (و تهاجمی) با حضور بمب‌افکن‌های بی52 و جنگنده‌های اف35 برگزار کرده بود، اکنون و در میانه مذاکرات (در روز دوم اردیبهشت‌ماه)، رزمایش شبیه‌سازی حمله موشکی ایران به پایگاه‌های هوایی اسرائیل را انجام داد. به نظر می‌رسد این رزمایش، پیامی است برای ابراز نارضایتی از مذاکرات، اعلام رویکرد بدبینانه به سیاست مذاکره واشنگتن و فضاسازی رسانه‌ای علیه ایران پس از توافق هسته‌ای احتمالی (توافقی بدون مذاکره درباره توان موشکی ایران). این در حالی است که ترامپ نیز اخیرا در مصاحبه با نشریه «تایم»، به‌طور ضمنی با حمله رژیم صهیونیستی به ایران مخالفت کرده است؛ امری که نشان از فراهم بودن فرصت برای پیشبرد دیپلماسی است. دیپلماسی (یا چانه‌زنی در بحران) به پشتوانه تقویت اعتبار بازدارندگی ابزار مهمی برای مدیریت بحران‌ها و کاهش تنش است، حتی در مواقعی که توافق فوری ممکن نیست. گفت‌وگوی صادقانه و آمادگی برای مصالحه می‌تواند به یافتن راه‌حل‌های قابل قبول برای دو طرف کمک کند.
جمهوری اسلامی ایران با اجرای عملیات‌های نظامی در سال گذشته، نمایش آمادگی‌های نظامی، ملاقات‌های دیپلماتیک در سطح منطقه، توضیح روشن سیاست‌های اصولی در رابطه با تعهد مقتضی به صلح منطقه‌ای و بین‌المللی و همچنین، حل مساله هزینه مخاطب، اعتبار پیام‌های خود را تثبیت و شرایط را برای نیل به توافق (در صورت اراده صادقانه طرف مقابل) هموار کرده است.