بزرگنمايي:

پیام ویژه - دنیای اقتصاد /متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
موسسه خاورمیانه در واشنگتن| جای تعجب نیست که ایران و ایالات متحده با احتیاط و بدبینی به تعامل دیپلماتیک بین خود پس از چهار سال نگاه می‌کنند. هرچند این مانعی غیرقابل‌عبور نیست، اما کنار گذاشتن بیش از چهل سال دشمنی متقابل دشوار است. هردو طرف با لحن‌های همیشگی خود وارد صحنه شده‌اند. پیش از آغاز مذاکرات در مسقط، رئیس‌جمهور ایران گفت: ما به دنبال جنگ نیستیم، اما در برابر هرگونه تجاوز ایستادگی خواهیم کرد. واشنگتن نیز با بیانیه‌های تند و مشابه واکنش نشان داده است. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا تهدید کرده است که اگر توافقی صورت نگیرد، گزینه جایگزین در راه است.
دلایلی برای ابراز تردید نسبت به موفقیت این مذاکرات وجود دارد. اما فرض اینکه شرایط در سال 2025 مشابه سال 2015است، اشتباهی بزرگ خواهد بود. زمانی که برجام امضا شد، ایران کارت‌های بیشتری در اختیار داشت. اگرچه اینکه فکر کنیم ایران مثل گذشته تنها برای وقت‌کشی وارد مذاکرات شده وسوسه‌برانگیز است، اما واقعیت این است که تغییرات و تحولات خاورمیانه و جهان انگیزه‌هایی به ایران می‌دهد تا به سمت توافق حرکت کند، به شرط آنکه واشنگتن در مذاکرات با تهران صادق و واقع‌گرا باشد.
تغییر شرایط منطقه‌ای
اما چه چیزی در دهه گذشته تغییر کرده که ممکن است محاسبات ایران را در مذاکرات فعلی تغییر دهد؟ منطقه به طور کامل دگرگون شده است. ادعا می‌شود پس از حملات حماس به اسرائیل در 7 اکتبر 2023، ایران دیگر نمی‌تواند روی شبکه‌ متحدان و ائتلاف‌های منطقه‌ای خود برای بازدارندگی ایالات متحده و اسرائیل تکیه کند. در چنین وضعیتی، تهران محاسبه می‌کند که اگر مذاکرات شکست بخورد، خطر حملات اسرائیل (با حمایت آمریکا) به تاسیسات نظامی و هسته‌ای ایران دور از ذهن نیست. با توجه به اینکه خط قرمز درگیری مستقیم نظامی میان ایران و اسرائیل در سال 2024 شکسته شده، به واقعیت بدل شدن چنین شرایطی فقط یک سناریوی فرضی نیست.
اما باید گفت دیپلماسی هسته‌ای ایران با آمریکا نباید جدا از دیگر تحولات در نظر گرفته شود، بلکه بخشی از چرخش کلی ایران به‌سوی دیپلماسی است. ایران ظاهرا می‌خواهد بر دستاوردهای دیپلماتیکی که با رقبای منطقه‌ای از جمله عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی خلیج فارس داشته، تکیه کند. درواقع، می‌توان دیپلماسی منطقه‌ای ایران را به‌طور غیرمستقیم به مذاکرات فعلی با واشنگتن پیوند داد. ایران می‌خواهد عربستان در برابر فشارهای اسرائیل بر آمریکا نقش وزنه تعادل را ایفا کند؛ فشاری که با هدف اتخاذ موضعی حداکثری در مذاکرات اعمال می‌شود.
شرایط مساعد جهانی
از طرف دیگر، شرایط جهانی نیز می‌تواند به نفع این توافق باشد. تهدید بازگشت تحریم‌های سازمان ملل طبق مفاد برجام که در اکتبر منقضی می‌شود، انگیزه‌ای برای ایران است تا با حسن‌نیت و سرعت بیشتر وارد مذاکره شود. علاوه بر این، احتمال عادی‌سازی روابط روسیه با واشنگتن می‌تواند تهران را نگران کند که شاید بخشی از نفوذ خود بر مسکو را از دست داده است، و این موضوع دست ایران را در برابر ایالات متحده ضعیف می‌کند. دور از انتظار نیست که روسیه در صورت به بن‌بست رسیدن مذاکرات، نقش میانجی میان آمریکا و ایران را ایفا کند - نقشی که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، از آن استقبال خواهد کرد. چین نیز، هرچند در ضدیت با آمریکا، با ایران هم‌نظر است، اما ثبات خاورمیانه برایش اهمیت دارد. اگر ایران میز مذاکره را ترک کند و دوباره بر حمایت از متحدان تکیه کند، این ریسک وجود دارد که چین فاصله‌گیری سیاسی و دیپلماتیک از ایران را آغاز کند.
متغیر داخلی
تحولات داخلی نیز می‌تواند ایران را به سمت دیپلماسی سوق دهد. توافقی که کاهش تحریم‌ها را در پی داشته باشد، می‌تواند نارضایتی مردم را کاهش دهد، آن هم در زمانی حساس که ایران احساس می‌کند در فشار اقتصادی است. واقعیت‌ها نشان می‌دهد که تهران به پذیرش دیپلماسی متمایل شده و پذیرفتن انجام مذاکرات، آن هم سریعا پس از نامه ترامپ در اوایل مارس، نشان‌دهنده این واقعیت است.
امروز وضعیت اقتصادی ایران مطلوب نیست. مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور کشور می‌گوید، اقتصاد در شرایط جنگی قرار دارد. تحریم‌ها، کاهش ارزش پول، تورم، مسائل محیط‌زیست و ... وجود دارد. شعار سال بر سرمایه‌گذاری و تولید تمرکز داشت. تهران می‌داند که رسیدن به توافق با آمریکا رضایت بخش زیادی از جامعه را جلب خواهد کرد.
در میان نخبگان ایرانی نیز کسانی هستند که خواهان دستیابی به توافق جامع هستند. حامیان بازتنظیم روابط منطقه‌ای در تهران معتقدند سیاست ایران باید براساس منافع ملی باشد. ناصر هادیان، از کارشناسان برجسته در سیاست خارجی ایران، می‌گوید، عراق برای ما بسیار مهم است. بی‌ثباتی در عراق یعنی بی‌ثباتی در ایران. این هدفی است که می‌توان با آمریکایی‌ها درباره‌اش توافق کرد – همان‌طور که در گذشته بر سر آن توافق کردیم. در واقع ایران و آمریکا در گذشته در زمان‌هایی در جریان عملیات مبارزه با گروه تروریستی داعش با هم در چندین مورد هماهنگی انجام دادند.
او استدلال می‌کند که ایران باید از رویکرد گذشته، یعنی مقاومت در برابر سیاست تحریم و مهار و گفت‌وگوی موقتی، به مشارکت همه‌جانبه با تمام موضوعات روی میز حرکت کند. او می‌گوید یمن مساله‌ای است که ایران می‌تواند مستقیما با ریاض حل‌وفصل کند. سوریه آن‌قدر چندپاره و متلاشی است که سیاست مشخصی نمی‌توان در آن دنبال کرد، پس بهترین راهبرد «صبر استراتژیک» است. تمرکز واقعی باید بر عراق باشد؛ موضوعی که به باور او آمریکایی‌ها هم می‌توانند با آن همراه شوند. البته در برابر این رویکرد، جناح‌های رقیب اعلام کرده‌اند که توانایی‌های نظامی و متحدان ایران در مذاکرات «خط قرمز» ایران محسوب می‌شود. در حال حاضر، نگرانی اصلی تهران در مورد آمریکا این است که آیا ترامپ واقعا قصد سازش دارد یا نه؟
یک لحظه مهم
ما اکنون در یک نقطه اساسی قرار داریم و باید از این فرصت‌ها استفاده کرد. اما اگر این عوامل مثبت به‌درستی مدیریت نشوند، عوامل منطقه‌ای و جهانی می‌توانند علیه توافق عمل کنند. اتخاذ موضعی بیش از حد تهاجمی از سوی آمریکا یا حمله‌ پیش‌دستانه اسرائیل می‌تواند هرگونه امکان دیپلماسی را نابود کند. همچنین، اگر رقابت چین و آمریکا به جنگ تجاری تمام‌عیاری منجر شود، پکن ممکن است حمایت خود از ایران را افزایش دهد و انگیزه ایران برای سازش با واشنگتن کاهش یابد. اهداف غیرواقع‌بینانه دولت ترامپ نیز می‌تواند ایران را به سمت واکنش‌های سرسختانه‌تر سوق دهد. اگرچه در ابتدا کاخ سفید گفت هدف جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است، اما به‌سرعت موضعی حداکثری اتخاذ کرد. اگر این موضع‌گیری در مذاکرات آتی غالب شود، احتمال دستیابی به توافق به‌شدت کاهش خواهد یافت.
در مجموع، فرصت‌های قابل‌توجهی برای بهره‌گیری از روندهای منطقه‌ای، جهانی و داخلی برای رسیدن به توافقی وجود دارد که می‌تواند بی‌ثباتی در خاورمیانه را برطرف کرده و شاید زمینه را برای هم‌زیستی مسالمت‌آمیز میان ایران و آمریکا فراهم کند. همچنین، امکان رسیدن به توافقی جامع‌تر از برجام 2015 وجود دارد. اما در‌عین‌حال، مخاطرات بزرگی نیز در این مسیر وجود دارد که اگر این لحظه به‌درستی درک نشود و فرصت از دست برود، می‌تواند برای منطقه و حتی جامعه جهانی، پیامدهای وخیمی در پی داشته باشد.
بازار