بزرگنمايي:

پیام ویژه - دنیای اقتصاد /متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
روز جمعه 17ژانویه، کرملین میزبان مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران بود و قرارداد 20ساله همکاری‌ها بین ایران و روسیه به امضای طرفین رسید؛ توافقی که هم طرف روسی و هم طرف ایرانی نسبت به تاثیر آن بر گسترش مناسبات فیمابین ابراز امیدواری کرده‌اند. اما به‌واقع چنین توافقی چقدر می‌تواند بر روابط دو‌جانبه و مهم‌تر از آن، روابط فرامنطقه‌ای ایران و روسیه اثرگذار باشد و چه سناریوهایی را برای آینده این مناسبات می‌توان متصور شد؟
دکتر جهانگیر کرمی، دانشیار مطالعات اوراسیایی در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، در گفت‌وگویی با روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت که از 5 سال پیش که دونالد ترامپ از برجام خارج شد، بحران اوکراین شکل گرفت و همکاری‌های منطقه‌ای دو کشور در مسائل خاورمیانه افزایش یافت، شکل‌گیری چنین توافقی با شکل و مفاد جدید ضروری بود. همچنین کرمی معتقد است آینده این توافق را باید با توجه به فاکتور به قدرت رسیدن دوباره ترامپ و احتمال توافق روسیه و آمریکا بر سر اوکراین مورد بررسی قرار داد. ضمن اینکه ممکن است مسائلی مانند بحران قفقاز نیز در ماه‌های آتی برجسته شده و روی مناسبات تهران و مسکو اثر بگذارد.
توافق‌نامه مشارکت راهبردی جامع میان ایران و روسیه در فضای کنونی حاوی چه معنایی است؟
این توافق همکاری‌ راهبردی بین ایران و روسیه، سومین توافقی است که در چند دهه گذشته بین دو طرف امضا می‌شود. در سال 1368 طی سفر مرحوم هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس وقت ایران، به روسیه و دیدار با گورباچف یک قرارداد 10ساله همکاری‌های جامع بین تهران و مسکو به امضا رسید. در سال 1379 نیز آقای خاتمی، رئیس‌جمهور وقت، سفری به مسکو داشتند و قرارداد جدید 10 ساله همکاری‌های دو کشور امضا شد. بعد از آن، این قرارداد تا امروز تمدید شده و در 4 سال اخیر بحث برای انعقاد یک قرارداد 20ساله در دستورکار بوده است. این موضوع با توجه به قرارداد همکاری 25ساله ایران و چین و سیاست شرقی ایران و تحولاتی که در دنیا اتفاق افتاده، اهمیت خاصی پیدا کرده و نهایتا بعد از مدت‌ها بحث و بررسی این قرارداد جدید در 47 ماده تنظیم و توسط روسای جمهوری دو کشور امضا شد. 
لذا این توافق‌نامه با توجه به پیشینه آن می‌تواند یک امر عادی تلقی شود؛ زیرا قرارداد جامع همکاری‌های دو کشور که پیش‌تر در دو مرحله نوشته شده بود، خاتمه پیدا کرده است. ولی از سال 1397 به بعد با توجه به اینکه دولت دونالد ترامپ به صورت یک‌جانبه از برجام خارج شد، بحران اوکراین که چند سال قبل‌تر برای روسیه آغاز شد، مسکو و تهران تحت فشار تحریم‌های غرب قرار گرفتند، ایران مراحل عضویت در سازمان همکاری شانگهای را آغاز کرد و گسترش همکاری‌های منطقه‌ای دو کشور در مسائل خاورمیانه، ضرورت شکل‌گیری چنین توافقی با شکل و مفاد جدید ایجاد شده بود. اما معنای خاص آن با توجه به روی کار آمدن مجدد دونالد ترامپ در آمریکا، تداوم درگیری روسیه در جنگ اوکراین و سقوط نظام بشار اسد در سوریه، به نظر می‌رسد امضای چنین توافقی برای تقویت روابط دو کشور و تعیین مفاد همکاری‌های طرفین در شرایط جدید ضروری باشد. در نتیجه معنای خاص آن را در بستر جدید، یعنی گسترش همکاری‌های دوجانبه دو کشور تحت تحریم که همزمان عضو سازمان همکاری شانگهای و مجموعه کشورهای بریکس هستند می‌توان درک کرد.
 نگاه خود روس‌ها به این توافق‌نامه جامع چگونه است؟ به‌ویژه آنکه روسیه این مدل از توافق را با کشورهایی مانند چین، هند، مصر، ونزوئلا، ترکیه و کره شمالی و برخی کشورهای دیگر به شکل‌های مختلف به امضا رسانده است.
دولت روسیه در سه سال گذشته با توجه به جنگ اوکراین و محدود شدن شدید روابطش با کشورهای غربی ناگزیر شده به کشورهای جنوب و شرق توجه کند و روابط خود با چین، هند، کشورهای شرق آسیا، کشورهای سازمان همکاری اسلامی، کشورهای حوزه خلیج فارس و دیگر مناطق غیرغربی دنیا را گسترش دهد. بین روسیه و کشورهای غربی یک زمانی نزدیک به 450میلیارد دلار تجارت برقرار بود و الان به کمتر از 100میلیارد دلار رسیده است. از این رو، برای روس‌ها این توافقات جامع بلندمدت با کشورهای غیرغربی یک ضرورت است و اولویت ویژه دارد. نگاه‌ مسکو به توافق با ایران نیز در همین چارچوب قابل بررسی است. در صحبت‌های روز جمعه ولادیمیر پوتین نیز تاکید شد که این قرارداد یک قرارداد راهبردی بلندمدت است که بسیار مهم است. البته علاوه بر پوتین، نخست‌وزیر، وزیر خارجه، سخنگوی کرملین و دیگر مقامات روس از این توافق به عنوان یک موضوع بسیار مهم و همکاری جدی یاد کردند. پیش‌تر نیز رئیس‌جمهور روسیه از این توافق به عنوان همکاری راهبردی ژرف یاد کرده بود.
 به نظر شما مهم‌ترین آورده و دستاورد این توافق برای ایران چیست؟
این توافق سه بخش مهم را شامل می‌شود؛ بخش نخست مربوط به مسائل حوزه اقتصادی، تجاری و انرژی است. در‌حال‌حاضر تجارت ایران و روسیه حدود 4میلیارد دلار است و این میزان طبیعتا گسترش خواهد یافت. بخش دوم این توافق در حوزه فناوری نظامی و دفاعی و غیردفاعی و صنایع است که این حوزه نیز برای هر دو کشور اهمیت دارد. بخشی هم به مسائل اجتماعی، فرهنگی و گردشگری مربوط می‌شود که در سال‌های اخیر افزایش داشته و این معاهده جدید نیز می‌تواند چشم‌انداز بهتری را از این همکاری‌ها ارائه دهد. طبعا گسترش روابط با هر کشوری برای ایران اهمیت دارد و روابط با روسیه نیز از این قاعده مستثنا نیست. ضمن اینکه دو کشور در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی نیز حوزه‌های مشترکی برای همکاری و تعامل دارند.
 تاثیرات این توافق بر سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی همکاری‌های تهران و مسکو به چه صورت است؟
بخشی از موضوعات همکاری‌ها به مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی مربوط می‌شود که دو کشور طی 35 سال گذشته، یعنی بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تا به امروز، نه‌تنها در حوزه‌های دو‌جانبه بلکه در حوزه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دنبال کرده‌اند. با توجه به اینکه هنوز مفاد معاهده منتشر نشده، مشخص نیست که همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تهران و مسکو چگونه ترسیم شده است؛ ولی قاعدتا مقابله با تروریسم، تلاش برای تقویت چندجانبه‌گرایی بین‌المللی، تقویت بریکس و سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیایی و همچنین بحث تقویت کریدور شمال-جنوب موضوعاتی هستند که در این معاهده 47ماده‌ای احتمالا مورد توجه قرار گرفته‌اند.
ممکن است گسترش همکاری‌های ایران و روسیه بر مذاکرات تهران و غرب اثرگذار باشد؟
به نظر می‌رسد خود این معاهده تاثیر چندانی بر همکاری‌های ایران و غرب نداشته باشد. زیرا بندهای آن تا آنجا که در رسانه‌ها مطرح شده، چندان اشاره‌ای به طرف‌های ثالث ندارد. شاید تنها تاکید بر چندجانبه‌گرایی بین‌المللی و مخالفت با یکجانبه‌گرایی در نظام بین‌المللی باشد که تا حدودی صبغه ضدغربی دارد. همچنین، با عنایت به توافق 25ساله ایران و چین و با توجه به گونه‌های قبلی این توافق‌نامه در سال‌های 1368 و 1379 عموما مفاد کلی همکاری‌ها را در بر می‌گیرد که وارد جزئیات نمی‌شود. لذا احتمالا نفس این معاهده تاثیری روی مذاکرات ایران و غرب نخواهد داشت.
 شما چه چشم‌اندازی برای همکاری‌های تهران و مسکو می‌بینید و آیا موانعی بر سر راه همکاری‌های دو کشور وجود دارد؟
این معاهده همکاری برای ایران اهمیت زیادی دارد و در این شکی نیست. به‌هر‌حال روابط ایران و روسیه با وجود فرازونشیب در برخی از موارد در سه و نیم دهه گذشته، مناسبات مهمی بوده است. اما واقعیت این است که به‌ویژه برای طرف ایرانی بدون اینکه بتواند تحریم‌ها را لغو کند و بدون اینکه تکلیف خود را با نهادهای مالی بین‌المللی مانند اف‌ای‌تی‌اف حل‌و‌فصل کند، شاید در عمل در حوزه‌های اقتصادی نتوان شاهد اتفاق فوق‌العاده‌ای بود. از طرفی مسائل مربوط به سقوط بشار اسد یک تجربه تلخ را ایجاد کرده و با وجود اینکه دو کشور همکاری‌های مهمی در موضوع مقابله با تروریسم و ثبات و امنیت منطقه‌ای در سوریه داشتند، اما این موضوع در حال حاضر خاتمه پیدا کرده است. همچنین آینده این توافق را باید با توجه به فاکتور به قدرت رسیدن ترامپ و احتمال توافق روسیه و آمریکا بر سر اوکراین مورد بررسی قرار داد. در‌عین‌حال باید دقت کنیم که موضوعاتی وجود دارد که شاید در ماه‌ها یا یکی دو سال آینده برجسته شوند؛ مانند موضوع قفقاز جنوبی که ممکن است در آینده تبدیل به یک بحران شود و در این صورت باید ببینیم که تهران و مسکو در رابطه با این بحران چگونه همکاری خواهند کرد. نکته آخر هم اینکه به نظر می‌رسد سیاست خارجی ایران باید در پی مدلی از تعادل و توازن در مسائل بین‌المللی باشد و دقت داشته باشیم که صرفا توافقات همکاری با پکن و مسکو نمی‌تواند منافع ملی بلندمدت ایران را تامین کند.